ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਬਣਤਰ ਤੇ ਬੌਧਿਕ ਲੁੱਟ - ਡਾ. ਵਿਨੋਦ ਮਿੱਤਲ

Posted on:- 17-10-2018

'ਵਿਚਾਰ' ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਇਤਿਹਾਸਿਕ, ਪਦਾਰਥਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਹਾਲਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਨਸਾਨ ਦੀਆਂ ਬੌਧਿਕ ਸਮਰਥਾਵਾਂ ਦੀ ਵੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। 'ਵਿਚਾਰ' ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਸਦੇ 'ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ' ਵਿਚ ਵਟਣ ਤੱਕ ਇਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਚੋਲੀਏ ਤੱਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਮਨਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਅਕਸਰ ਸਿੱਧੇ-ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਡੀ ਵਿਚਾਰਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਅਪਾਹਿਜ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਵਿਦਵਾਨ ਲੂਈਸ ਆਲਥੂਸਰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖ "Ideology and Ideological State Appratuses" ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਆਪਣੀਆਂ ਜੀਵਨ ਹਾਲਤਾਂ ਨਾਲ ਕਲਪਿਤ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ 'ਸਭ ਅੱਛਾ' ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ 'ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਜੀ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਹੈ', 'ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ', 'ਆਪਾਂ ਤਾਂ ਜੀ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸੋਚਦੇ ਤੇ ਜਿਉਂਦੇ ਹਾਂ' ਆਦਿ। ਪਰੰਤੂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਕਸਰ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਦਮਨਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਦੀ ਹੀ ਪ੍ਰੌੜਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ।

ਇਟਾਲੀਅਨ ਫਿਲਾਸਫਰ ਅੰਤੋਨੀਓ ਗਰਾਮਸ਼ੀ ਆਪਣੀਆਂ Prison Notebooks ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦਮਨਕਾਰੀ ਤੰਤਰ 'ਸਿਵਲ ਸਮਾਜ' ਅਤੇ 'ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮਾਜ' ਰਾਹੀਂ ਆਪਣਾ ਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਿਵਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ, ਧਰਮ, ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਆਦਿ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਜਿਵੇਂ ਪੁਲਿਸ, ਮਿਲਟਰੀ, ਕਾਨੂੰਨ ਆਦਿ।

ਸਿਵਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਨੂੰ ਖੁੰਢਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਥਾਂ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਤੇ ਸੀਮਿਤ ਸਮਝ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਿੱਧੇ ਦਮਨ ਰਾਹੀਂ ਬੌਧਿਕ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਗੁਲਾਮਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵੇਂ ਦਮਨਕਾਰੀ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਖਰੇਵਾਂ ਹੈ: ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਿੱਧਾ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਉਪਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਥੋਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਸਿਵਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਹਿਮਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹੁਣ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸਵਾਲ ਉਭਰਦੇ ਹਨ: ਪਹਿਲਾ, ਜੇਕਰ ਸਾਡੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਇੰਨ੍ਹੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਸੋਚਣ ਸਮਝਣ ਲਈ ਕੋਈ ਸਪੇਸ ਹੈ? ਦੂਸਰਾ, ਇਹ ਦਮਨਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਕੀ ਹੈ ਤੇ ਕੌਣ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ? ਪਹਿਲੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਤਦ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਹੀ ਸੋਚ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਜਾਂ ਬੌਧਿਕਤਾ ਨੂੰ ਖੁਦ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਪੜਤਾਲਦੇ ਹਾਂ, ਭਾਵ ਅਸੀਂ ਦਮਨਕਾਰੀ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਵਿੱਥ ਤੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਇਸਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ (ਇਹ ਲੇਖ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ)। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਇਹ ਵੱਡੀ ਸਮਰਥਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਮਾੜੀਆਂ ਜੀਵਨ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸਾਰੂ ਸਪੇਸ ਸਿਰਜ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਦਮਨਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕ ਅਣਦਿਸਦੇ ਭੂਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਟੱਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਵੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਇਸਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਧੋਖਾ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਗਲਤਫਹਿਮੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਅਕਸਰ ਆਪਣਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕਿਸੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਵਾਂਗ ਵਰਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਉਲਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਅਕਸਰ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਦੁਕਾਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਮਾਨ ਮਹਿੰਗੇ ਮੁੱਲ ਤੇ ਵੇਚ ਕੇ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਹੈ (ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਿੱਥਕ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਜੀ ਰਿਹਾ ਇਹ ਛੋਟਾ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਤਾਂ ਖੁਦ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਇਕ ਉਤਪਾਦ ਵੇਚਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਿਗੂਣਾ ਹਿੱਸਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਮੋਟਾ ਧਨ ਅਦਿੱਖ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ)। ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਡਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਉਹ ਛੋਟਾ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜੀਵ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਪ੍ਰ਼਼ੰਤੂ ਜੋ ਘੱਟ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਈਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਗੁਣਾਤਮਕ ਤੇ ਗਿਣਾਤਮਕ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਉਸਨੂੰ ਹੋਰ ਕੁਦਰਤੀ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਨਿਖੇੜਦਾ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਔਜਾਰ ਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਾਧੂ ਉਤਪਾਦਨ ਤੇ ਫਿਰ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਮਸਲਾ ਉਭਰਦਾ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਹੀ ਦਮਨਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਧਿਐਨ ਸਾਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਤੇ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਰਮਨ ਫਿਲਾਸਫਰ ਫਰੈਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ ਦੀ The Origin of the Family, Private Property and the State ਅਤੇ ਜਾਰਜ ਥਾਮਸਨ ਦੀ The Human Essence ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹਨ। ਫਿਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਵਰਗ ਵਲੋਂ ਆਪਣੀ ਇਜਾਰੇਦਾਰੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਉਪਰ ਨਵੇਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਟੂਲ ਘੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਹੁਣ ਮਸਲਾ ਉਭਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਭ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਕਿਵੇਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਚੰਗਾ ਜੀਵਨ ਕੀ ਹੈ, ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਜੀਣਾ ਹੈ। ਜਾਰਜ ਥਾਮਸਨ ਆਪਣੀ ਉਪਰੋਕਤ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਬਾਂਦਰ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ ਵਟ ਜਾਣ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਗੱਲ ਨੂੰ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਤੋਰੀਏ ਤਾਂ ਅਗਲੇਰੇ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ, ਸੁਤੰਤਰ ਤੇ ਉਸਾਰੂ ਸੋਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਉਣਾ ਅਗਲੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਸਰਵ-ਵਿਆਪੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਵਿੱਦਿਆ ਦੀ। ਵਿੱਦਿਆ ਕੇਵਲ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਜੋ ਤੁਹਾਨੰ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਜਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਿਲੇਬਸ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਹਿਰੇ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਵਿੱਦਿਆ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਿਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਕੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸਨੂੰ ਜਿਉਣ ਜੋਗਾ ਤੇ ਹੋਰ ਬਿਹਤਰ ਕਿਵੇਂ ਬਨਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਜਿਉਣਾ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਜਿਉਣਾ ਸਿੱਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਉਹ ਸਭ ਭੁੱਲਣਾ (unlearn) ਪਵੇਗਾ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਨ ਫਲਸਫੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹੁਣ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਨਾਂ ਉਪਰ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ, ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕੀ ਉਹ ਵਿੱਦਿਆ ਹੈ? ਕੀ ਉਹ ਸਿਹਤਮੰਦ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ? ਕਿਤੇ ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਅਤੇ ਗੁੰਮਰਾਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ? ਕੀ ਉਹ ਉਸਾਰੂ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ? ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੁੱਢਲੇ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸਤੋਂ ਪਿਛੇ ਵੀ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਅੰਤਹੀਣ ਲੜੀ ਲਟਕ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਿਲੇਬਸ ਕਿਵੇਂ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਉਸਦਾ ਤਤਕਰਾ ਕੀ ਹੈ? ਉਸ ਵਿਚ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਤਾ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ? ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਵੇਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ? ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਹਿੰਗੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ/ਟੈਕਨੀਕਲ ਕੋਰਸਾਂ ਉਪਰ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਆਦਿ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਪਨਪਣ ਪਿੱਛੇ ਵੱਡਾ ਕਾਰਣ ਹੈ। ਉਹ ਕਾਰਣ ਹੈ ਦਮਨਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਦੁਆਰਾ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਘੁਸਪੈਠ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਹੋ ਰਹੀ ਬੌਧਿਕ ਲੁੱਟ।

ਮੌਜੂਦਾ ਸਿੱਖਿਆ ਤੰਤਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਿਆਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਸਿੱਖਿਆ ਉਸਾਰੂ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਬਜਾਰੂ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਮਹਿੰਗਾ ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਬੌਧਿਕ ਮੁੱਲ ਤਾਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਭਾਵੇਂ ਹਰ ਚੁਰਾਹੇ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨਾ ਗਰੀਬ ਤੇ ਮੱਧਵਰਗੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉਸਾਰੂ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਦੀ ਬਜਾਇ ਬਜਾਰਵਾਦ ਹੇਠ ਬੌਧਿਕਤਾ ਤੋਂ ਊਣੀ ਕਿਰਤੀ ਵਰਗ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਉਪਰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਵਿੱਦਿਆ ਤੋਂ ਅਵਿੱਦਿਆ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਿੱਖਿਆ ਵਪਾਰ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕੇਵਲ ਗ੍ਰਾਹਕ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਮਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਮੋਹਰੇ ਵਜੋਂ ਵਰਤ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਂ ਉਪਰ ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਰਹੀਆਂ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀਆਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਮਿੱਥ ਵੇਚ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਗੂਣੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਤੇ ਕੱਚੇ ਤੌਰ ਉਪਰ ਜਾਂ ਕੇਵਲ ਮੁੱਢਲੀ ਤਨਖਾਹ ਉਪਰ ਭਰਤੀ ਕਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਲੁੱਟ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਧਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਹਲੜ ਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਗਰਦਾਨਦਿਆਂ ਇਕ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਵਰਗ, ਜੋ ਸੋਹਣਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਸਧਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾੜਾ ਸਿਰਜ ਕੇ ਬੌਧਿਕ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਦਿਨ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਮਾਂ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਅਧਿਆਪਕ, ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਬੌਧਿਕ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ। ਵਰਨਾ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹਰ ਪਲ ਇਕ ਹਨੇਰੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਧਸਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।

94631-53296
vinodpru@gmail.com

ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਬਣਤਰ ਤੇ ਬੌਧਿਕ ਲੁੱਟ - ਡਾ. ਵਿਨੋਦ ਮਿੱਤਲ

Posted on:- 17-10-2018

Comments

ਨਜ਼ਰੀਆ

ਖ਼ਬਰਸਾਰ

ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਰ

ਕਿਤਾਬਾਂ

ਚਿੰਤਨ

ਕਾਤਰਾਂ

ਕਹਾਣੀ

ਐਡਵਰਟਾਈਜ਼ਮੈਂਟ

ਆਬ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨਜ਼ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ