Fri, 19 April 2024
Your Visitor Number :- 6984720
ਕਵਿਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੈ ਪਰ “ਕਵਿਤਾ” ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਹੀ - ਇਕਬਾਲ
Posted on:- 28-04-2012
ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ‘ਫ਼ਿਲਹਾਲ’ ਵਿੱਚ/ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ‘ਸੂਹੀ ਸਵੇਰ’ 'ਤੇ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਦਾ ਲੇਖ “ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ” ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਿਸਨੇ ਕਾਫੀ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਤੇ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੈ ? ਕੀ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਜਾਤੀ ਗਤ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਪਿਛੇ ਕੋਈ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਤਾਰਾ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵੱਲ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹੇਠਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਵਿਤਾ ’ਤੇ ਧਰੇ ਸਵਾਲੀਆ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨੂੰ ਇਮਾਨਦਾਰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ :
“ਇਹ ਸਮਕਾਲ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਯੋਗ ਬਨਾਣ ਦੀ ਜੁਗਤ ਹੈ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਤਰਲ ਬਨਾਣ ਦੀ ਉਮੰਗ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਿਆਸੀ/ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬੇਫ਼ਿਕਰੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪਿੱਛਲ-ਪੈਰੀ ਧਕੇਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਇਸ ਭੂਖੰਡ ਦਾ ਕੱਲ੍ਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਹਿਤ ਦੀ 80 ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ ਸਪੇਸ 'ਤੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਮੰਜੀਆਂ ਡਾਹ ਰੱਖੀਆਂ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਦੀ ਸਪੇਸ 'ਤੇ ਅਕਾਦਮੀਆਂ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਭਾਗ ਅਲਖ ਜਗਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਜੇ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਗ਼ਜ਼ਲੀਅਤ ਮੰਚਾਂ 'ਤੇ ਤਰਾਨੇ ਗਾਉਂਦੀ ਨਾ ਦਿਖੇ। ਸੁਆਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਯੁੱਗ 'ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ? ਯੁੱਗ ਦੀ ਦਸ਼ਾ/ਦਿਸ਼ਾ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਣਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਸੁਆਲਾਂ/ਤਸੱਵਰਾਂ, ਸੰਵਾਦਾਂ, ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਤੋਂ ਟੁੱਟਾ 'ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ' ਇਹ ਯੁੱਗ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੱਧਵਰਗ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਆਕਰਣ ਨੇ ਸਾਂਭ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਆਉਂਦੇ ਯੁੱਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਦਾ ਗਲਬਾ ਹੋਵੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਂ ਗ਼ੈਰ-ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ, ਉਹਦੇ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ/ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਬੇਮਾਅਨੀ ਹੋ ਜਾਣੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਭੋਏਂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।”
ਇਸੇ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਾਂ ਕਿ ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਸੁਰਜੀਤ ਵੀਰ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ ਅਤਿਅੰਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ “ਅਸਲੀ ਆਲੋਚਨਾ” ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ “ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਸੂੰਘ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਸੂੰਘੂੰ” ਜਾਂ “ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਪਿਠ ਥਾਪੜਨ” ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਤੋਂ ਗੱਲ ਕੁਛ ਅੱਗੇ ਤੁਰਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ | ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਦੇ ਲੇਖ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਸਵਾਲਾਂ “ਇਸ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਲੋੜ ਹੈ? ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹਣ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕ ਕਿੰਨੇ ਹਨ? ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਚੰਗੇ ਕਵੀ ਹਨ? ਕੀ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਪੇਚੀਦਗੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯੋਗ ਵਿਧਾ ਹੈ?”
ਤੇ ਹੀ ਖੁਦ ਨੂੰ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ਲਗਦਾ ਹੈ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਇਹਨਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਉੱਤਰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੇ ਸਹੀ ਹਨ ਪਰ ਜੋ ਇਸ਼ਾਰਾ ਗੁਰਬਚਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਵੀਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਰਹਿ ਗਿਆ | ਅਜਿਹਾ ਅਕਸਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਖਾਸ ਕਰ ਤਦ ਜਦ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ’ਤੇ ਉਂਗਲ ਧਰੀ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੋਵੇ | ਮੇਰਾ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਮੋਹ ਹੈ ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਜੋ ਕਚਰਾ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਦੇ “ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ” ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਕਰਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ |
“ਇਹ ਸਮਕਾਲ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਯੋਗ ਬਨਾਣ ਦੀ ਜੁਗਤ ਹੈ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਤਰਲ ਬਨਾਣ ਦੀ ਉਮੰਗ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਿਆਸੀ/ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬੇਫ਼ਿਕਰੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪਿੱਛਲ-ਪੈਰੀ ਧਕੇਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਇਸ ਭੂਖੰਡ ਦਾ ਕੱਲ੍ਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਹਿਤ ਦੀ 80 ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ ਸਪੇਸ 'ਤੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਮੰਜੀਆਂ ਡਾਹ ਰੱਖੀਆਂ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਦੀ ਸਪੇਸ 'ਤੇ ਅਕਾਦਮੀਆਂ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਭਾਗ ਅਲਖ ਜਗਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਜੇ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਗ਼ਜ਼ਲੀਅਤ ਮੰਚਾਂ 'ਤੇ ਤਰਾਨੇ ਗਾਉਂਦੀ ਨਾ ਦਿਖੇ। ਸੁਆਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਯੁੱਗ 'ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ? ਯੁੱਗ ਦੀ ਦਸ਼ਾ/ਦਿਸ਼ਾ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਣਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਸੁਆਲਾਂ/ਤਸੱਵਰਾਂ, ਸੰਵਾਦਾਂ, ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਤੋਂ ਟੁੱਟਾ 'ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ' ਇਹ ਯੁੱਗ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੱਧਵਰਗ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਆਕਰਣ ਨੇ ਸਾਂਭ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਆਉਂਦੇ ਯੁੱਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਦਾ ਗਲਬਾ ਹੋਵੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਂ ਗ਼ੈਰ-ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ, ਉਹਦੇ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ/ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਬੇਮਾਅਨੀ ਹੋ ਜਾਣੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਭੋਏਂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।”
ਇਸੇ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਾਂ ਕਿ ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਸੁਰਜੀਤ ਵੀਰ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ ਅਤਿਅੰਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ “ਅਸਲੀ ਆਲੋਚਨਾ” ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ “ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਸੂੰਘ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਸੂੰਘੂੰ” ਜਾਂ “ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਪਿਠ ਥਾਪੜਨ” ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਤੋਂ ਗੱਲ ਕੁਛ ਅੱਗੇ ਤੁਰਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ | ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਦੇ ਲੇਖ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਸਵਾਲਾਂ “ਇਸ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਲੋੜ ਹੈ? ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹਣ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕ ਕਿੰਨੇ ਹਨ? ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਚੰਗੇ ਕਵੀ ਹਨ? ਕੀ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਪੇਚੀਦਗੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯੋਗ ਵਿਧਾ ਹੈ?”
ਤੇ ਹੀ ਖੁਦ ਨੂੰ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ਲਗਦਾ ਹੈ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਇਹਨਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਉੱਤਰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੇ ਸਹੀ ਹਨ ਪਰ ਜੋ ਇਸ਼ਾਰਾ ਗੁਰਬਚਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਵੀਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਰਹਿ ਗਿਆ | ਅਜਿਹਾ ਅਕਸਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਖਾਸ ਕਰ ਤਦ ਜਦ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ’ਤੇ ਉਂਗਲ ਧਰੀ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੋਵੇ | ਮੇਰਾ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਮੋਹ ਹੈ ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਜੋ ਕਚਰਾ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਦੇ “ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ” ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਕਰਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ |
ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਜਿਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜਿਉਂ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿਸਨੂੰ ਖੜੋਤ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਕਵਿਤਾ ਮਰ ਜਾਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਸਿਧਾ ਸਿਧਾ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਸੰਵੇਦਨਾ ਮਰਨ ਕਿਨਾਰੇ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਤੀਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ |
ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਵੀ ਦੋਸ਼ੀ ਹਨ ਇੱਕੋ ਹੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਤਾਂ ਕਵੀ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਹਰ ਚੀਜ ਦਾ ਮੰਡੀਕਰਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਇਸ ਤੋਂ ਕਵੀ ਜਾਂ ਕਵਿਤਾ ਵਰਗੀ ਸ਼ੈਅ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚੀ |
ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਕਵੀ ਸ਼ਮਾਦਾਨ ਤੋਂ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਨੇਰਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਘਰ ਵੀ ਹੈ, ਸੋ ਇਸ ਸ਼ਮਾਦਾਨ ਦੀ ਮੇਰੇ ਘਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ | ਕਵੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਾਰ ਤੱਤ ਵੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਉਹ ਨਿੱਜ ਤੱਕ ਸਿਮਟ ਗਈ | ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਮਰ ਗਈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ | ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਨਮਾਨਾਂ ਤੇ ਰੁਤਬੇ ਨੇ ਸਮੇਤ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਫਾਹੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ | ਹੁਣ ਵੀ ਉਸਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਝਰਨੇ ਦੀ ਕਲ ਕਲ, ਪਹਾੜ ਚੰਨ, ਰੇਤਾ ਹੈ ਪਰ ਆਦਮੀਂ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ | ਇਹ ਸਿਰਫ ਉਦਾਹਰਨ ਮਾਤਰ ਹੈ ਅਜਿਹਾ ਹਰ ਕਵੀ ਦੀ ਹੋਣੀ ਹੈ “ਤਕਰੀਬਨ ਤਕਰੀਬਨ” | ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ "ਕੰਮ" ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ, ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਅਸਾਡੇ ਕਵੀ ਇਹ ਗੈਰਜਿਮੇਦਾਰਾਨਾ ਹਰਕਤ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ |
ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਦਾ ਫਿਕਰ ਹੋਰ ਵੀ ਇਮਾਨਦਾਰ ਇਸ ਲਈ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ‘ਖਾਣ ਦੇ ਲਾਲੇ ਪਾਏ ਹੋਣ’ ਤਾਂ ਕਵਿਤਾ ਕਦ ਸੁਝਦੀ ਹੈ ? ਫਿਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਛਪਵਾ ਕੌਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ? ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਉਹ ਜਿਸਦੇ ਘਰੇ ਦਾਣੇ ਹਨ ਤੇ ਫੁਰਸਤ ਹੈ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਜਾਂ ਕੋਈ "ਹੋਰ ਜੁਗਾੜ" | ਫਿਰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਬਾਬਤ ਰੋਸ ਜਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਪੜ੍ਹਨ ਹੀ ਕਿਉਂ ? ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਰੋਕਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਆਪਣੀ ਬੈਠਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਬਾਹਰ ਦੇ ਜਗਤ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ |
ਇਹਨਾਂ ਕਵੀਆਂ ਬਾਬਤ ਇੱਕ ਹਿੰਦੀ ਕਵੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ :
ਪਾਸ਼, ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਪਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਵਾਚਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਕਿਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਕਵੀ ਲੋਕ ਕਿੱਥੇ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਰਚ ਰਹੇ ਸਨ ਏ.ਸੀ. ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਰਣ-ਤੱਤੇ ਵਿੱਚ, ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ "ਕਾਮਰੇਡ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ" ਦੱਸ ਪਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਕੋਈ ਅਗੱਮੀ ਵਸਤ ਨਹੀਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਲਹਿਰ ਦੇ ਢਲ ਜਾਣ ਨਾਲ ਹੀ ਢਲ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਲੋਕ ਸੰਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਦਾ ਹੀ ਅਦੁੱਤੀ ਕਵਿਤਾ/ਸਾਹਿਤ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ/ਹੋ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕ ਲੋਕ-ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹਨ ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਉਚ ਪਾਏ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉਸ 80% ਸਪੇਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ | ਸੁਰਜੀਤ ਦਾ ਇਹ ਇਸ਼ਾਰਾ ਵੀ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਪੂਰੇ ਸਾਹਿਤ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਪਰ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਦਾ “ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ” ਲਿਖਣਾ ਇਸ ਲਈ ਜਾਇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਸਲਾ ਰੋਕੀ ਜਾ ਰਹੀ 80% ਸਪੇਸ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਛੋਟੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਤੇ ਹਰ ਸਾਹਿਤਿਕ ਸਮਾਗਮ ਦੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਣ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਮੁੱਦਾ ਹੈ |
ਹੋਰ ਵੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ “ਤਕਰੀਬਨ” ਸਾਰੇ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਆਖਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇ ਦੀ ਮੰਗ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਰਪੇਸ਼ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸਿਰ ਜੋੜ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ/ ਹੱਲ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੋ ਜਿਆਦਾ ਜਰੂਰਤ ਉਸਾਰੂ ਗਲਪ ਦੀ ਹੈ | ਅਜਿਹਾ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਮੰਚ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਪਾਸੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਹਨ | ਇੱਕ ਗੱਲ ਜੋ ਸੁਰਜੀਤ ਵੀਰ ਨੇ ਕਹੀ ਹੈ ਕਿ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਘਾਟ ਉਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ ਪਰ ਸੁਰਜੀਤ ਵੀਰ ਖੁਦ ਹੀ ਇਸ ਤੋਂ ਛਿਟਕ ਗਏ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਦਾ ਲੇਖ ਵੀ ਤਾਂ ਆਲੋਚਨਾ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ ਆਖਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ | ਅੰਤ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ :
(ਚਲੋ ਹਰ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਜੋੜਕੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਜੋ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋ ਸਕੇ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਦਿਨ ਸੂਰਜ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਲੈਕੇ ਆਵੇ)
ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਵੀ ਦੋਸ਼ੀ ਹਨ ਇੱਕੋ ਹੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਤਾਂ ਕਵੀ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਹਰ ਚੀਜ ਦਾ ਮੰਡੀਕਰਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਇਸ ਤੋਂ ਕਵੀ ਜਾਂ ਕਵਿਤਾ ਵਰਗੀ ਸ਼ੈਅ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚੀ |
ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਕਵੀ ਸ਼ਮਾਦਾਨ ਤੋਂ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਨੇਰਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਘਰ ਵੀ ਹੈ, ਸੋ ਇਸ ਸ਼ਮਾਦਾਨ ਦੀ ਮੇਰੇ ਘਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ | ਕਵੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਾਰ ਤੱਤ ਵੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਉਹ ਨਿੱਜ ਤੱਕ ਸਿਮਟ ਗਈ | ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਮਰ ਗਈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ | ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਨਮਾਨਾਂ ਤੇ ਰੁਤਬੇ ਨੇ ਸਮੇਤ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਫਾਹੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ | ਹੁਣ ਵੀ ਉਸਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਝਰਨੇ ਦੀ ਕਲ ਕਲ, ਪਹਾੜ ਚੰਨ, ਰੇਤਾ ਹੈ ਪਰ ਆਦਮੀਂ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ | ਇਹ ਸਿਰਫ ਉਦਾਹਰਨ ਮਾਤਰ ਹੈ ਅਜਿਹਾ ਹਰ ਕਵੀ ਦੀ ਹੋਣੀ ਹੈ “ਤਕਰੀਬਨ ਤਕਰੀਬਨ” | ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ "ਕੰਮ" ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ, ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਅਸਾਡੇ ਕਵੀ ਇਹ ਗੈਰਜਿਮੇਦਾਰਾਨਾ ਹਰਕਤ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ |
ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਦਾ ਫਿਕਰ ਹੋਰ ਵੀ ਇਮਾਨਦਾਰ ਇਸ ਲਈ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ‘ਖਾਣ ਦੇ ਲਾਲੇ ਪਾਏ ਹੋਣ’ ਤਾਂ ਕਵਿਤਾ ਕਦ ਸੁਝਦੀ ਹੈ ? ਫਿਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਛਪਵਾ ਕੌਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ? ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਉਹ ਜਿਸਦੇ ਘਰੇ ਦਾਣੇ ਹਨ ਤੇ ਫੁਰਸਤ ਹੈ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਜਾਂ ਕੋਈ "ਹੋਰ ਜੁਗਾੜ" | ਫਿਰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਬਾਬਤ ਰੋਸ ਜਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਪੜ੍ਹਨ ਹੀ ਕਿਉਂ ? ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਰੋਕਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਆਪਣੀ ਬੈਠਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਬਾਹਰ ਦੇ ਜਗਤ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ |
ਇਹਨਾਂ ਕਵੀਆਂ ਬਾਬਤ ਇੱਕ ਹਿੰਦੀ ਕਵੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ :
ਬੱਚੋ ਪਹਾੜੋਂ ਮੇਂ ਛਿਪ ਜਾਓ
ਹਿੰਦੀ ਕੇ ਕਵੀ ਆ ਰਹੇ ਹੈਂ...
(ਸ਼ਬਦੀ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹੈ)
ਹਿੰਦੀ ਕੇ ਕਵੀ ਆ ਰਹੇ ਹੈਂ...
(ਸ਼ਬਦੀ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹੈ)
ਪਾਸ਼, ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਪਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਵਾਚਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਕਿਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਕਵੀ ਲੋਕ ਕਿੱਥੇ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਰਚ ਰਹੇ ਸਨ ਏ.ਸੀ. ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਰਣ-ਤੱਤੇ ਵਿੱਚ, ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ "ਕਾਮਰੇਡ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ" ਦੱਸ ਪਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਕੋਈ ਅਗੱਮੀ ਵਸਤ ਨਹੀਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਲਹਿਰ ਦੇ ਢਲ ਜਾਣ ਨਾਲ ਹੀ ਢਲ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਲੋਕ ਸੰਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਦਾ ਹੀ ਅਦੁੱਤੀ ਕਵਿਤਾ/ਸਾਹਿਤ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ/ਹੋ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕ ਲੋਕ-ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹਨ ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਉਚ ਪਾਏ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉਸ 80% ਸਪੇਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ | ਸੁਰਜੀਤ ਦਾ ਇਹ ਇਸ਼ਾਰਾ ਵੀ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਪੂਰੇ ਸਾਹਿਤ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਪਰ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਦਾ “ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ” ਲਿਖਣਾ ਇਸ ਲਈ ਜਾਇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਸਲਾ ਰੋਕੀ ਜਾ ਰਹੀ 80% ਸਪੇਸ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਛੋਟੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਤੇ ਹਰ ਸਾਹਿਤਿਕ ਸਮਾਗਮ ਦੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਣ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਮੁੱਦਾ ਹੈ |
ਹੋਰ ਵੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ “ਤਕਰੀਬਨ” ਸਾਰੇ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਆਖਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇ ਦੀ ਮੰਗ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਰਪੇਸ਼ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸਿਰ ਜੋੜ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ/ ਹੱਲ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੋ ਜਿਆਦਾ ਜਰੂਰਤ ਉਸਾਰੂ ਗਲਪ ਦੀ ਹੈ | ਅਜਿਹਾ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਮੰਚ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਪਾਸੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਹਨ | ਇੱਕ ਗੱਲ ਜੋ ਸੁਰਜੀਤ ਵੀਰ ਨੇ ਕਹੀ ਹੈ ਕਿ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਘਾਟ ਉਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ ਪਰ ਸੁਰਜੀਤ ਵੀਰ ਖੁਦ ਹੀ ਇਸ ਤੋਂ ਛਿਟਕ ਗਏ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਦਾ ਲੇਖ ਵੀ ਤਾਂ ਆਲੋਚਨਾ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ ਆਖਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ | ਅੰਤ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ :
ਵਿਸੰਗਤੀ
ਕੁਝ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੇ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾ ਰਹੀ |
ਕੁਝ ਵਿਚਾਰ ਹਨ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੀ |
ਕੁਝ ਗੰਢਾਂ ਨੇ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੀ |
ਕੁਝ ਸੁਪਨੇ ਨੇ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਪਾ ਰਹੀ |
ਕੁਝ ਯਾਦਾਂ ਨੇ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੀ |
ਕੁਝ ਆਇਆ ਹੈ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਸਨੂੰ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੀ |
ਕੁਝ ਅਨੁਭਵ ਨੇ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾ ਰਹੀ |
ਇਹ ਸਭ ਕਾਰਨ ਨੇ
ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ
ਕਵਿਤਾ ਫਿਰ ਵੀ ਹੈ
ਐਨਾ ਕੁਝ ਕਰ ਪਾਉਣ ਦੀਆਂ
ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ
ਆਪਣੇ ਅਧੂਰੇ ਪਣ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੇ ਨਾਲ
ਅਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੇ ਬੋਧ ਦੇ ਨਾਲ
ਸਾਡੇ ਐਨਾ ਨੇੜੇ|
ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ
ਆਪਣੇ ਹੋਣ ਦੀ ਜਰੂਰਤ
ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ
ਉਸਦੀ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ |
(ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ)
ਕਵਿਤਾ : ਸ਼ਸ਼ੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
ਕੁਝ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੇ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾ ਰਹੀ |
ਕੁਝ ਵਿਚਾਰ ਹਨ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੀ |
ਕੁਝ ਗੰਢਾਂ ਨੇ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੀ |
ਕੁਝ ਸੁਪਨੇ ਨੇ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਪਾ ਰਹੀ |
ਕੁਝ ਯਾਦਾਂ ਨੇ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੀ |
ਕੁਝ ਆਇਆ ਹੈ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਸਨੂੰ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੀ |
ਕੁਝ ਅਨੁਭਵ ਨੇ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾ ਰਹੀ |
ਇਹ ਸਭ ਕਾਰਨ ਨੇ
ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ
ਕਵਿਤਾ ਫਿਰ ਵੀ ਹੈ
ਐਨਾ ਕੁਝ ਕਰ ਪਾਉਣ ਦੀਆਂ
ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ
ਆਪਣੇ ਅਧੂਰੇ ਪਣ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੇ ਨਾਲ
ਅਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੇ ਬੋਧ ਦੇ ਨਾਲ
ਸਾਡੇ ਐਨਾ ਨੇੜੇ|
ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ
ਆਪਣੇ ਹੋਣ ਦੀ ਜਰੂਰਤ
ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ
ਉਸਦੀ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ |
(ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ)
ਕਵਿਤਾ : ਸ਼ਸ਼ੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
(ਚਲੋ ਹਰ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਜੋੜਕੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਜੋ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋ ਸਕੇ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਦਿਨ ਸੂਰਜ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਲੈਕੇ ਆਵੇ)
Comments
ਡਾ. ਸੁਖਦੀਪ
"""............ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਜੇ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਗ਼ਜ਼ਲੀਅਤ ਮੰਚਾਂ 'ਤੇ ਤਰਾਨੇ ਗਾਉਂਦੀ ਨਾ ਦਿਖੇ। ਸੁਆਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਯੁੱਗ 'ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ? ਯੁੱਗ ਦੀ ਦਸ਼ਾ/ਦਿਸ਼ਾ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਣਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਸੁਆਲਾਂ/ਤਸੱਵਰਾਂ, ਸੰਵਾਦਾਂ, ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਤੋਂ ਟੁੱਟਾ 'ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ' ਇਹ ਯੁੱਗ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੱਧਵਰਗ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਆਕਰਣ ਨੇ ਸਾਂਭ ਲੈਣਾ ਹੈ।""" ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ (ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ) ""ਸਿਰ ਦੇ ਭਾਰ ਖੜੇ"" ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋ ....ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ "ਕਚਰਾ" ਪੜਣ ਨੁੰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਪੜੋ ( ਪਹਿਲੀ ਸਧਾਰਨ ਗੱਲ ).....ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ ਨੂੰ ਮਾੜਾ ਜਾਂ ਚੰਗਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾ ਅਚੇਤ ਜਾਂ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਉਸ ਚੀਜ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ...ਇਸ ਤਰਾਂ ਜੇ ਅਜੋਕੀ ਕਵਿਤਾ "ਕਚਰਾ" ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਹੜੀ ਕਵਿਤਾ ਵਧੀਆ ਸੀ ??? ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਚ ਆਵੇ ,ਉਸ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵੀ ਜਰੂਰ ਦੇਖਿਓ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ""ਲਹਿਰ"" ਦੀ ਦੇਣ ਸੀ...ਕਵੀ ਜਾਂ ਕਵਿਤਾ ਕੋਈ ਵੀ ਮਾੜਾ ਨਹੀਂ....ਸਮਾਂ ਮਾੜਾ ਹੈ ਲਹਿਰ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦਾ ਸਮਾਂ ...ਖਾਨਾਪੂਰਤੀ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ...ਉਹ ਕਦੇ ਅਮਰ ਨਹੀਂ ਹੋਈ...ਤੇ ਨਾ ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇਗੀ ..ਤੁਹਾਡਾ ""ਤੌਖਲਾ"" ਨਿਰਮੂਲ ਹੈ ...
ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫਤਿਹ
ਕਮਾਲ ਹੈ ਤੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਪਰ ਕੁਛ ਰੰਗ ਬਾਕੀ ਨੇ ਬੜੇ ਸੋਹਣੇ ਨੇ ਬਿੰਬ ਪਰ ਕੁਛ ਲਫਜ਼ ਬਾਕੀ ਨੇ ਤੇਰੀ ਸੋਚ ਦਾ ਮਿਆਰ ਹੈ ਦੋਸਤ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦੇ ਅਜੇ ਢੰਗ ਬਾਕੀ ਨੇ ......
ਸਾਹਿਤ ਸਰੋਦ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ
- ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਪਾਸ਼-ਪਾਸ਼: ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ
- ਕੰਢੀ ਦਾ ਜੰਮਿਆ-ਜਾਇਆ ਤੇ ਪਰਨਾਇਆ : ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ 2021 ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅਵਲੋਕਨ: ਪੁਸਤਕ ਸੰਦਰਭ
- ਸਈਦ ਅਖਤਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ
- ਪੰਜਾਬੀ ਜੁਬਾਨ ਦਾ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਇਰ ਐਸ ਐਸ ਮੀਸ਼ਾ - ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੱਤੂ
- ਪਾਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ -ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਉਜੜਤਾ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਦੋ ਗੱਲਾਂ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਮੀਰ
- ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ! –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ 'ਲਵ ਪੰਜਾਬ' –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਾਸਾਰ - ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਮੁੱਛ ਰੱਖੀ ਆ… - ਡਾ. ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਵੈਰ ਪੈ ਗਿਆ. . . -ਸੁਰਜੀਤ ਮਾਨ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਿਉਂ? - ਡਾ. ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ
- ਸਲੇਟੀ ਰੰਗੀ ਧੁੰਦ ਦਾ ਤਰਜ਼ਮਾਂ ‘ਕਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ’ - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਇਨਾਮ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪਾਸ਼: ਉਸਦਾ ਯੁੱਗ, ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ
- ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਵਰਗਾ ਹੈ ਹਰਮੇਸ਼ ਕੌਰ ਯੋਧੇ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪਿੱਤਰ-ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਦਮਨ : ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ - ਜੀਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਬਾਲ-ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆਤਮਿਕ ਸੇਧਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਾਲ ਲੇਖਕ ਮੰਗਲਦੀਪ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਹੇ ਭਗਵਾਨ ਪਲੀਜ਼! ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ! - ਰਚਨਾ ਯਾਦਵ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ ਦਾ ਨਾਵਲ: ਖਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ
- ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਕਲਾ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਘਾਲਣਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ -ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੰਦਰ ਸਾਲ 2014 - ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਫ਼ਿਲਮ ਕਲਾ ਅਤੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ -ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬੇਰੀ ਦਾ ਬੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਪੁੱਤਰ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੀਲੋਂ
- ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਐਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਣੀ: ਗੁਰਚਰਨ ਰਾਮਪੁਰੀ -ਚੰਦਰ ਮੋਹਨ
- ਪਿਆਰ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਕਵੀ : ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਹੈਦਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੂਨੀ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ - ਹਰਮੀਤ ਢਿੱਲੋਂ
- ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਭਾਸ਼ਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬਿਪਨ ਚੰਦਰਾ -ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ
- ਮੇ ਆਈ ਕਮ ਇਨ ਮੈਡਮ ? –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ’ -ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤਾ ਤੇ ਇਨਾਮ ਇਕਰਾਮ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਵਾਰਿਸ ਲੁਧਿਆਣਵੀ-ਅਕੀਲ ਰੂਬੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ: ਵਿਭਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰਪੇਖ ਵਿੱਚ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬਧਤਾ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੇਅਰ
- ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਤਰੱਕੀ-ਪਸੰਦ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ -ਪ੍ਰੋ. ਨਰਿੰਜਨ ਤਸਨੀਮ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਦੂਜੀ) - ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਪਹਿਲੀ)- ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਤੁਰ ਗਈ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਮਲਿਕਾ ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗਮ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਲਾਹੌਰ ਲਿਟਰੇਰੀ ਫ਼ੈਸਟੀਵਲ: ਚੰਦ ਤਾਸੁਰਾਤ - ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਹਾਇਕੂ : ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਆਮਦ -ਹਰਵਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸਮੇਂ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਵਤਨ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਂ ਸੁਨੇਹਾ
- ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ -ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਹੁਣ ਇਹ ਉਹ ਜ਼ੀਰਵੀ ਨਹੀਂ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਨਵਾਂ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਮਾਨੁਸ਼ੀ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ : ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ-ਸ਼ਗਨ -ਡਾ. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਨਾਵਲ ‘ਤੀਵੀਂਆਂ‘ ਵਿਚਲਾ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਨਵੇਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਬੋਧ ਦੀ ਲਿਖਾਇਕ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ਮਹਾਂ ਕੰਬਣੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਇਲ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਬਿੰਦਰੱਖੀਆ: ਤਿੜਕੇ ਘੜੇ ਦਾ ਪਾਣੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਤ, ਸਮਾਜ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਯੋਗਦਾਨ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਵਿਵਾਦਤ ਪੁਸਤਕਾਂ: ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਸੰਗ -ਸ਼ਬਦੀਸ਼
- ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ - ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਹਜ਼ਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ,ਮਿਟਤਾ ਨਹੀਂ ਨਿਸ਼ਾਂ ਮਗਰ – ਮਨਦੀਪ
- ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਅੱਡਾ-ਖੱਡਾ The game of life ਬਾਰੇ - ਪਰਮਜੀਤ ਕੱਟੂ
- ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬੇਰੁਖੀ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ -ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨੁਸਖ਼ਾ -ਲੂ ਸ਼ੁਨ
- ਜੂਨ ਦੇ ਗ਼ਦਰੀ ਸ਼ਹੀਦ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨੇਮਾ :ਇੱਕ ਪਿਛਲਝਾਤ -ਕੁਲਵਿੰਦਰ
- ਮਹਿਦੀ ਹਸਨ : ਅਬ ਕੇ ਹਮ ਬਿਛੜੇ ਤੋ ਕਭੀ ਖ਼ੁਆਬੋਂ. . . - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਗੈਬਰੀਅਲ ਗਾਰਸ਼ੀਆ ਮਾਰਕੇਜ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ - ਤਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਬਿਲਕੁਲ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਏਥੇ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਲੇਖਾ ਮੰਗਦੇ… -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਕਵਿਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੈ ਪਰ “ਕਵਿਤਾ” ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਹੀ - ਇਕਬਾਲ
- ਸਟੇਟ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਕਰਾਰਾ ਥੱਪੜ ਫ਼ਿਲਮ “ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ” - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫਤਿਹ
- 'ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ' ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ - ਸੁਰਜੀਤ ਗੱਗ
- ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਛਾਣ, ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਹੋਣੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਠਾਉਂਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਬੂਵਆਰ ਦਾ ਨਾਰੀਵਾਦ' - ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਛੇੜੋ-ਛੇੜੋ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਕਰੋ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਹੱਲਾ-ਗੁੱਲਾ - ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ
- ਅਮਿਤੋਜ : ਗੁਆਚੀ ਪੁਸ਼ਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ: ਇੱਕ ਸੀ ਫ਼ਰਖ਼ੰਦਾ ਲੋਧੀ -ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਸ਼ਟ` (ਡਾ.)
- ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ‘ਇੱਕ ਪਾਸ਼ ਇਹ ਵੀ’ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਬੇਬਾਕ ਤੇ ਫ਼ੱਕਰ ਲੇਖਕ ਸੀ `ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾ` -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਰਾਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਆਤੂ ਖੋਜੀ: ਅੰਬਰ ਲੱਭ ਲਏ ਨਵੇਂ ਨਿਸ਼ਾਨਿਆਂ ਨੇ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਦਾ ਵਾਰਸ : ਸਾਈਂ ਜ਼ਹੂਰ ਅਹਿਮਦ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ
- ‘ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਾਗਰ’ ਮੇਰੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪੁਸਤਕ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਗੱਲ ਸੁਣ ਆਥਣੇ ਨੀ ... –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਬਾਬਾ ਜੀ ਸੁਣਦੇ ਪਏ ਹੋ... - ਯੁੱਧਵੀਰ ਸਿੰਘ ਆਸਟਰੇਲੀਆ
- ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
ਇਕਬਾਲ
(ਚਲੋ ਹਰ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਜੋੜਕੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਜੋ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋ ਸਕੇ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਦਿਨ ਸੂਰਜ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਲੈਕੇ ਆਵੇ) ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇ ਜੀ