ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
Posted on:- 05-08-2012
ਭੀੜੀ ਜਿਹੀ ਗਲੀ ਦੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਸਾਡਾ ਘਰ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਪਰਵਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਇਕ ਮੇਰੇ ਚਾਚੇ ਮੱਘਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਤੇ ਇਕ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ।ਮੇਰਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਦੀਦਾਰ ਸਿੰਘ ਪਰਦੇਸੀ ਦਾ ਜਨਮ ਇਕ ਹੀ ਛੱਤ ਹੇਠ ਹੋਇਆ ।ਘਰਾਂ ਤੋ ਸਾਡੀ ਹਵੇਲੀ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮੇਰੇ ਤਾਇਆ ਜੀ ਮੂਲ ਸਿੰਘ ਸੇਪੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ।ਹਲ ਪੰਜਾਲੀਆਂ ਠੀਕ ਕਰਵਾਉਣ ਆਏ ਜੱਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ।ਮੈ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨ ਦਾ ਮਾਰਾ ਓਥੇ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ ।ਤਾਇਆ ਮੂਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇ ਸਖ਼ਤ ਲੱਕੜੀ ਵਾਲਾ ਰੁੱਖ ਬੋਲਦਾ ਹੋਵੇ ।
ਓਸੇ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਨਾਲ ਦੇ ਬਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕੁਰਸੀਆਂ ਬਣਾਉਦੇ ।ਇਸੇ ਮਾਹੌਲ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚੋ ਬੜੇ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ।ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਬਦਲਦੀ ਮਾਨਵਤਾ ਬਾਰੇ ,ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਕ ਤਰਖਾਣ ਦਾ ਹੈ :
ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਜਾਣਦਾ
ਬੂਹੇ ਗੱਡ ਗਡੀਹਰੇ ਚਰਖੇ ਚਰਖੀਆਂ
ਰੱਥ ਡੋਲੀਆਂ ਗੁੱਟ ਮਧਾਣੀਆਂ ਤਖ਼ਤੀਆਂ
ਹਲ਼ ਪੰਜਾਲ਼ੀ ਚਊ ਸੁਹਾਗੇ ਪਟੜੀਆਂ
ਪਲੰਘ ਪੰਘੂੜੇ ਪੀੜ੍ਹੇ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਅਰਥੀਆਂ
ਕੁਰਸੀਆਂ ਤਖ਼ਤ ਤਪਾਈਆਂ ਮੰਜੇ ਮੰਜੀਆਂ
ਕਦੀ ਕਦੀ ਖੜਤਾਲਾਂ ਤੇ ਸਾਰੰਗੀਆਂ
ਹੁਣ ਇਹ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ ਬੁੱਢੜਾ ਹੋ ਗਿਆਂ
ਨਦੀ ਕਿਨਾਰੇ ਆਪ ਹੀ ਰੁੱਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆਂ
ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਖ਼ਾਬਾਂ ਵਿਚ ਆਉਦੇ ਰੁੱਖ ਨੇ
ਮੈਨੂੰ ਆਣ ਸੁਣਾਉਦੇ ਅਪਣੇ ਦੁੱਖ ਨੇ
ਇਹ ਕਰਵਤ ਫ਼ਰਨਾਹੀਆਂ ਆਰੇ ਆਰੀਆਂ
ਆਉਦੀਆਂ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸ਼ੈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ
ਹੁਣ ਇਕ ਦਿਨ ਮੈ ਆਖ਼ਰ ਸੂਲੀ ਘੜਾਂਗਾ
ਉਸ ਦੇ ਉਤੇ ਆਪ ਮਰਨ ਲਈ ਚੜ੍ਹਾਂਗਾ
ਰੁੱਖ ਆਖਣਗੇ ਨਾ ਮਾਰੋ ਇਸ ਦੀਨ ਨੂੰ
ਇਸ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਆਪਣੇ ਜੀਣ ਨੂੰ
ਕੋਈ ਹਰੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇਖ ਲਿਟਾ ਦਿਓ
ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਡੀਆਂ ਛਾਂਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਟਾ ਦਿਓ
ਪਰ ਅਜੇ ਮੈਂ ਦੂਜੀ ਵਿਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਘਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਸਾਫ਼ਰੀ ਤੇ ਜੰਜੀਬਾਰ (ਅਫ਼ਰੀਕਾ) ਚਲੇ ਗਏ ।ਓਥੋਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸੁਹਣੇ ਤੇ ਬਰੀਕ ਅੱਖਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ,ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਮਹਾਵਾਕਾਂ ਨਾਲ ਜੜੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਦੇ ।ਕਦੀ ਕਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕਾਵਿ ਸਤਰਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ।ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇਹ ਦੋ ਸਤਰਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਯਾਦ ਹਨ :
ਮਾਓ ਜੀ ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਪੇਬਾ ਚਾਕੇ ਨਾਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ।ਉਦੋ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਛ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।ਚੌਥੀ ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸਾਂ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਕ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਚਾਰ ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਗੁਰਪੁਰਬ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਭੇਜੀ ਜੋ ਮੈਂ ਯਾਦ ਕਰ ਲਈ ।ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਖੜਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਮੈਂ ਜੈਕਾਰਿਆਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਵਿਚ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਈ :
ਕਲਾ ਚੜ੍ਹਦੀ ਤੇ ਦੂਣ ਸਵਾਈ ਹੋਵੇ
ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਕਾ ਗਇਆ ਕਰਾਰ ਰੇ
ਯੇ ਕੌਨ ਬਜਾਏ ਬਾਂਸੁਰੀਆ
ਭਾ ਜੀ ਸੁਰੈਣ ਸਿੰਘ ਸੋਫ਼ੀ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤਰਜ਼ ਤੇ ਸ਼ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਗੀਤ ਲਿਖਿਆ :
ਇਕ ਡੋਲੇ ਨ ਮੇਰੇ ਨਿਰੰਕਾਰ ਜੀ
ਬੈਠ ਕੇ ਤੱਤੀਆਂ ਤਵੀਆਂ ਤੇ
ਇਕ ਹੋਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਇਕ ਫਿਲਮੀ ਨਾਇਕ ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਦਿਆਂ ਗਾਉਦਾ ਹੈ :
ਮੇਰੀ ਪਤਲੀ ਪਤੰਗ
ਤੇਰਾ ਗੋਰਾ ਗੋਰਾ ਰੰਗ
ਡੋਲੇ ਹਵਾ ਸੰਗ ਅੰਗ ਅੰਗ ਗੁੱਡੀਏ ਨੀ
ਪੱਕੇ ਤੰਦਾਂ ਨੂੰ ਤੂੰ ਪਾ ਲਾ ਘੁੱਟ ਘੁੱਟ ਜੱਫੀਆਂ
ਨੀ ਆ ਜਾ ਨਾਲ ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਉਡੀਏ
ਤੁਣਕਾ ਤੁਣਕਾ ਮਾਰ ਤੁਣਕਾ
ਕਮਾਲ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਨਾਲ ਭਾ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਤਰਜ਼ ਤੇ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਾਰੇ ਗੀਤ ਲਿਖਿਆ :
ਚੁਣ ਕੇ ਚੁਣ ਕੇ ਮਾਰ ਚੁਣ ਕੇ
ਪੁਤ ਆਪਣਾ ਪਿਆਸਾ
ਉਹਨੂੰ ਮੋੜ ਦਏ ਨਿਰਾਸਾ
ਐਡਾ ਹੌਸਲਾ ਏ ਮੇਰੇ ਕਰਤਾਰ ਦਾ
ਲਾੜੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਤੂੰ ਪਾ ਲਾ ਘੁੱਟ ਘੁੱਟ ਜੱਫੀਆਂ
ਨਾਲੇ ਮੁੱਖੜਾ ਤੂੰ ਚੁੰਮ ਲੈ ਜੁਝਾਰ ਦਾ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੀਸੇ ਮੈਂ ਵੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਤੇ ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਮੁਖੜਾ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ।ਗੀਤ ਸੀ :
ਛਣ ਛਣ ਕਰਦੀ ਗਲੀ ਚੋਂ ਲੰਘਦੀ
ਜੀ ਮੇਰੇ ਸੱਜਣਾਂ ਦੀ ਡਾਚੀ ਬਦਾਮੀ ਰੰਗ ਦੀ
ਮੈਂ ਲਿਖਿਆ :
ਝਮ ਝਮ ਕਰਦਾ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੰਗਦਾ
ਜੀ ਮੇਰੇ ਸਤਿਗੁਰ ਦਾ ਮੰਦਰ ਸੁਨਹਿਰੀ ਰੰਗ ਦਾ
ਮੇਰੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਦੀਦਾਰ ਸੱਤਵੀ ਅੱਠਵੀ ਤੱਕ ਪਰਦੇਸੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ।ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਵੀ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਗਾਉਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆ ।ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਤਾਂ ਖ਼ੈਰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਾਇਕ ਬਣ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੋਕ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦਾ ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ।ਦੀਦਾਰ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਲਸ਼ਕਰ ਸਿੰਘ ਬੰਸਰੀ ਵਜਾਉਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਭਰੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਕਿ ਦੀਦਾਰ ਦਾ ਗਾਇਆ ਹੋਇਆ ਗੀਤ :
ਗੋਰੀਏ ਨੀ ਲੈ ਜਾ ਦਰਦ ਵੰਡਾ ਕੇ
ਕਿਹੜੇ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿਚ ਛੁਪ ਗਈਓਂ ਨੀ
ਸਾਨੂੰ ਛਹੁ ਜਿਹਾ ਪਾ ਕੇ
ਸੋ ਸੰਗੀਤ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਵਰਗੀ ਰਹਿਮਤ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੈਥੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਉਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕਵੀ ਬਣਨ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ।
ਮੇਰੇ ਬੀ ਜੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੇਕਿਆਂ ਦਾ ਨਾਂ ਹਰ ਕੌਰ ਸੀ ਤੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦਾ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਕੌਰ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਦੀ ਕੋਈ ਗੀਤ ਗਾਉਦਿਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਜੂਦ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਦਾਸੀ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਵਿਤਾ ਸੀ।ਸੋ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਤਾਣੇ ਬਾਣੇ ਵਿਚ ਮੇਰੀਆ ਪਰਿਵਾਰਕ ਯਾਦਾਂ ਬੁਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਆਂ ਦੇ ਝਉਲੇ ਹਨ ।ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਭੈਣ ਭਰਾ ਪਤਨੀ ,ਸੰਤਾਨ ।ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਹਰ ਥਾਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲੀ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨਾਲ ਹੂਬਹੂ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਬੀ ਜੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮਮਤਾ ਤੇ ਕਰੁਣਾ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ।ਚਾਰ ਧੀਆਂ ਤੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ ਉਹ ਜਦੋ ਂਪਿਤਾ ਜੀ ਪਰਦੇਸੀ ਹੋਏ ।ਦੋ ਧੀਆਂ ਵਿਆਹੀਆਂ ਤੇ ਦੋ ਕੁਆਰੀਆਂ ਸਨ ।ਪੁੱਤਰ ਅਜੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਸਨ ।ਮੈ ਂਅੱਠ ਸਾਲ ਦਾ ਸਾਂ ਤੇ ਉਪਕਾਰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦਾ ।ਮੈਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ।ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਲ੍ਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇਖੀਆਂ।ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਮੈ ਇਸ ਵਿਦਾ ਬਾਰੇ ਗੀਤ ਲਿਖਿਆ ਸੀ :
ਦਿਲ ਹੀ ਉਦਾਸ ਏ ਜੀ ਬਾਕੀ ਸਭ ਖ਼ੈਰ ਏ
ਦੂਰ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਘਰ ਸੀ
ਕੱਚੀਆਂ ਸੀ ਕੰਧਾਂ ਉਹਦਾ ਬੋੜਾ ਜਿਹਾ ਦਰ ਸੀ
ਅੰਮੀ ਮੇਰੀ ਚਿੰਤਾ ਤੇ ਬਾਪੂ ਮੇਰਾ ਡਰ ਸੀ
ਓਦੋਂ ਮੇਰੀ ਅਉਧ ਯਾਰੋ ਮਸਾਂ ਫੁੱਲ ਭਰ ਸੀ
ਜਦੋਂ ਦਾ ਅਸਾਡੇ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਵੈਰ ਏ
ਦੋਦਲੀ ਦਸੂਤੀ ਫੁੱਲ ਪਾਉਣ ਭੈਣਾਂ ਮੇਰੀਆਂ
ਫੁੱਲੀਆਂ ਨੇ ਕਿੱਕਰਾਂ ਤੇ ਫੁੱਲੀਆਂ ਨੇ ਬੇਰੀਆਂ
ਕੰਧਾਂ ਨਾਲੋਂ ਉਚੀਆਂ ਧਰੇਕਾਂ ਹੋਈਆਂ ਤੇਰੀਆਂ
ਤੋਰ ਡੋਲੀ ਤੋਰ ਹੁਣ ਕਾਹਦੀਆਂ ਨੇ ਦੇਰੀਆਂ
ਸਾਹ ਲੈ ਲੋਕਾ ਹਾਲੇ ਮੇਰੀ ਲੇਖਾਂ ਨਾਲ ਕੈੜ ਏ
ਮੈਲੀ ਜਿਹੀ ਸਿਆਲ ਦੀ ਉਹ ਧੁੰਦਲੀ ਸਵੇਰ ਸੀ
ਸੂਰਜ ਦੇ ਚੜ੍ਹਨ ਚ ਹਾਲੇ ਬੜੀ ਦੇਰ ਸੀ
ਪਿਤਾ ਪਰਦੇਸ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਸੀ
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨੈਣਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂ ਤੇ ਹਨ੍ਹੇਰ ਸੀ
ਹਾਲੇ ਤੀਕ ਨੈਣਾਂ ਵਿਚ ਮਾੜੀ ਮਾੜੀ ਗਹਿਰ ਏ
ਕਿੱਥੋਂ ਦਿਆਂ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਚੋਗਾ ਲੱਭਿਆ
ਧੀਆਂ ਦੇ ਵਸੇਬੇ ਲਈ ਬਾਪੂ ਦੇਸ ਛੱਡਿਆ
ਕਿੰਨਾ ਹੈ ਮਹਾਨ ਦੇਸ ਓਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ
ਡੂੰਘਾ ਮੇਰੀ ਹਿੱਕ ਚ ਤਰੰਗਾ ਗਿਆ ਗੱਡਿਆ
ਝੁੱਲ ਓ ਤਰੰਗਿਆ ਤੂੰ ਝੁੱਲ ਸਾਡੀ ਖ਼ੈਰ ਏ
ਓਦੋਂ ਪਰਦੇਸ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਪਰਦੇਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।ਪਿਤਾ ਜੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਤੇ ਜਾਂਦੇ ।ਲਗਭਗ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਹੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ।ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਆਉਦੀ ।
ਪਿਤਾ ਜੀ ਤਿੰਨ ਮੁਸਾਫ਼ਰੀਆਂ ਲਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ।ਮੈਂ ਐਮ ਏ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲੇ ਸਾਂ ।ਬੀ ਜੀ ਬਹੁਤ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਏ ।ਬਹੁਤ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੇ ਮਾਮਾ ਜੀ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਤੇ ਬੀ ਜੀ ਨੂੰ ਅਰਧੰਗ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਸੀ ।ਉਹ ਕਾਫ਼ੀ ਠੀਕ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਆ ਕੇ ਗਈ ਹੀ ਨਹੀਂ।ਉਹ ਪਿਆਰੀ ਮਿੱਠਬੋਲੜੀ ਜਾਨ ,ਪਤੀ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਮਾਸੂਮ ਧੀਆਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਵਾਲੀ ,ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਲਫ਼ਾਫ਼ਿਆਂ ਦੇ ਆਸਰੇ ਜੀਊੰਦੀ ,ਮੇਰੀ ਉਦਾਸ ਮਾਂ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਸਦਾ ਲਈ ਵਿਛੜ ਗਈ ।ਉਸਦਾ ਪਰਦੇਸੀ ਪਤੀ ਉਸ ਪਲ ਉਸ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਪਾਰ ਸੀ ।ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਖ਼ਬਰ ਵੀ ਸੱਤ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲੀ ਜਦੋ ਂਉਸ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਸੋਚਦਿਆਂ ਲਫਾਫ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇਗਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਇਸ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ ਕੀ ਹੈ ?ਤਦ ਤੱਕ ਤਾਂ ਫੁੱਲ ਵੀ ਪਏ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ।
ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੇ ਦੀਦਾਰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ ਆਏ ਤਾਂ ਦੀਦਾਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਪਿੰਡ ਵੜਦਿਆਂ ਚਾਚਾ ਦੀ ਭੁੱਬ ਨਿਕਲ ਗਈ ।ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ :ਉਸ ਦੇਵੀਆਂ ਜਿਹੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਦੁੱਖ ਦੇਖਣੇ ਪਏ ।ਮੈਂ ਉਹਦੀਆਂ ਆਖ਼ਰੀ ਘੜੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ।
ਸ਼ਾਇਦ ਰੂਪ ਬਦਲ ਕੇ ਏਹੀ ਭਾਵ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਇਸ ਸ਼ੇਅਰ ਵਿਚ ਆਇਆ :
ਜੋ ਬਦੇਸਾਂ ਚ ਰੁਲਦੇ ਨੇ ਰੋਜ਼ੀ ਲਈ
ਉਹ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਪਰਤਣਗੇ ਅਪਣੇ ਕਦੀ
ਕੁਝ ਤਾਂ ਸੇਕਣਗੇ ਮਾਂ ਦੇ ਸਿਵੇ ਦੀ ਅਗਨ
ਬਾਕੀ ਕਬਰਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖ ਹੇਠ ਜਾ ਬਹਿਣਗੇ
ਦਸਵੀਂ ਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੇਰੀ ਮੰਗਣੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ।ਐਮ ਏ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਪਟਿਆਲੇ ਮਨਾਉਣ ਆਏ ।ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ :ਆਪਾਂ ਬਚਨ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ,ਆਪਾਂ ਕਿਵੇਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ? ਤੂੰ ਇਸ ਵੇਲੇ ਨਿਰਮੋਹੀ ਧਰਤੀ ਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਹੈਂ,ਜਿੱਥੇ ਸਰਵਣ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਵਹਿੰਗੀ ਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ।ਮੈ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਨਾਂਹ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ।ਮੈਂ ਹਾਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ ।ਉਹ ਚਲੇ ਗਏ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਇਨਕਾਰ ਦੀ ਲੰਮੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਪਿੰਡ ਪੋਸਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਪ੍ਰੋ ਪ੍ਰੇਮ ਪਾਲੀ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ।ਉਹ ਪਲ ਮੇਰੇ ਲਈ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਵੀ ਸਨ ,ਗਹਿਰੇ ਦੁੱਖ ਦੇ ਵੀ ,ਗਹਿਰੇ ਗੁਨਾਹ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੇ ਵੀ ।ਜਿਸ ਰਾਤ ਮੈ ਜੀ ਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਦਾ ਖ਼ਤ ਲਿਖਿਆ ,ਉਸ ਰਾਤ ਹੀ ਮੈਂ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ,ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀ ਨਹੀ । ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਤਰਾਂ ਸੀ :
ਟਿਕੀ ਰਾਤ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਨਹੀਂ ਇਸ ਤਰਾਂ ਕਿਹਾ
ਕਿ ਕਬਰਾਂ ਤੇ ਸਿਵਿਆਂ ਚੋ
ਸਹਿਸਰਾਂ ਪਿਤਰ ਚਿੰਘਾੜ ਉਠੇ
ਪਤਵੰਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਸਿਰ ਕੰਬਿਆ
ਤੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਕਾਲੇ ਕੇਸ ਚਿੱਟੇ ਹੋ ਗਏ
ਪਾਵਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਹੇਠ ਫੁੱਲ ਦਿਸੇ
ਜਲ ਤੇ ਤਰਦੇ
ਮੋਈ ਮਾਂ ਤ੍ਰਭਕੀ
ਟਿਕੀ ਰਾਤ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਨਹੀਂ ਇਸਤਰਾਂ ਕਿਹਾ
ਕਿ ਤਾਰੇ
ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਪਲ ਝਾਂਜਰਾਂ ਵਾਂਗ ਛਣਕਦੇ ਰਹੇ
ਮਿੱਟੀ ਚੋਂ ਸੂਹਾ ਗੁਲਾਬ ਉਗਿਆ
ਅਹੱਲਿਆ ਜਾਗ ਕੇ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗੀ
ਰੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਸੈਆਂ ਪੱਤੇ ਝੜੇ
ਸਹਿਸਰਾਂ ਨਵੇਂ ਫੁੱਟੇ
ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਟੁੱਟਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ
ਬੇੜੀਆਂ ,ਹੱਥਕੜੀਆਂ , ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ
ਤੇ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ
ਕਿਸੇ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਚੀਕ ਸੁਣੀ
ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਅੰਧਕਾਰ ਮਰ ਰਿਹਾ ਸੀ
ਂਜੋ ਸਦੀਆਂ ਤੋ ਂਬੀਮਾਰ ਸੀ
ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਰਾਤ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ
ਨਹੀਂ ਇਸਤਰਾਂ ਕਿਹਾ
ਕਿ ਲੋਹੇ ਦੇ ਗੇਟ ਵਿਚੋ
ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੱਚੇ ਹੱਸਦੇ ,ਸ਼ੋਰ ਮਚਾਉਦੇ ਬਾਹਰ ਆਏ
ਤੇ ਉਹ ਪੱਥਰ ਦੇ ਬਣੇ ਮਗਰਮੱਛ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਾਂਗ
ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰਹਿ ਗਿਆ
ਇਹ ਬੜਾ ਦੁਖਦਾਈ ਅਨੁਭਵ ਸੀ । ਘਰ ਦਿਆਂ ਤੋਂ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਜਿਸ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਪਟਿਆਲਾ ਛੱਡਿਆ ਗੱਡੀ ਦੀ ਚੀਕ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਾਲਜੇ ਵਿਚੋ ਨਿਕਲਦੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ।ਉਦੋਂ ਮਾਂ ਤਾਂ ਪਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ।ਪਿਤਾ ਫਿਰ ਪਰਦੇਸ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਦਿਲ ਦਾ ਦੁੱਖ ਯਾਦ ਕਰ ਕੇ ਅਜੇ ਵੀ ਅੱਖਾਂ ਨਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ :
ਹਰ ਵਾਰੀ ਅਪਣੇ ਹੀ ਅੱਥਰੂ ਅੱਖੀਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਦੇ
ਕਦੀ ਕਦੀ ਸਾਡੇ ਪਿਤਰ ਰੋਦੇ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖੀਆਂ ਥਾਂਣੀਂ
ਤੇ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦਿਨ ਜੇ ਹੁਣ ਕਿਤੇ ਮਿਲੇ ,ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਹੰਸ ਜਿਹੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਪਿੰਡੇ ਤੇ ਮਲ੍ਹਮ ਲਾ ਦੇਵਾਂ
ਪਰ ਦਿਨ ਕੋਈ ਘਰੋ ਕੇ ਗਿਆ ਜੀਅ ਤਾਂ ਨਹੀ ਕਿ ਜਿਸ ਦੀ ਕਦੇ ਕਿਤੇ ਦੱਸ ਪਵੇ ,ਕਦੀ ਕਿਤੇ ਤੇ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਮ ਉਹ ਫਟੇ ਹਾਲ ਘਰ ਆ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਗੱਡੀ ਉਡੀਕਦਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ।ਦਿਨ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਹੱਥੋਂ ਮੋਇਆਂ ਦੇ ਕਰਾਹੁੰਦੇ ਪ੍ਰੇਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਤੱਕ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੇ ।
ਉਸ ਦਿਨ ਤੱਕ ਉਹ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ,ਅਗਨੀ ਪਾਣੀ ਪੌਣ ਤੇ ਰੇਤਾ
ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ : ਨਹੀਂ ਦੀਦਾਰ ,ਹੁਣ ਤਾਂ ਬੱਸ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਜਾਣ ਨੂੰ ਹੀ ਜੀ ਕਰਦਾ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ ਮੇਰਾ ਗੀਤ -ਪਿਤਾ ਦੀ ਅਰਦਾਸ :
ਜਿੱਥੇ ਸਾਜ਼ ਆਪੇ ਹਰ ਬੂਟਾ
ਆਪੇ ਵਾਵਨਹਾਰਾ
ਹੁਣ ਨਾ ਹੱਥਾਂ ਪਲੰਘ ਬਣਾਉਣੇ
ਨਾ ਰੰਗਲੇ ਪੰਘੂੜੇ
ਨਾ ਉਹ ਪੱਟੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਪਾਉਣੇ
ਬਾਲਾਂ ਪਹਿਲੇ ਊੜੇ
ਹੁਣ ਤਾਂ ਅਪਣੀ ਦੇਹੀ ਰੁੱਖ ਹੈ
ਤੇ ਸਾਹਾਂ ਦਾ ਆਰਾ
ਖੋਲ੍ਹ ਸਮੁੰਦਰ ਪੌਣ ਦੇ
ਮੇਰੇ ਸਾਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬੂਹੇ
ਬੇਹੀ ਦੇਹੀ ਖ਼ਾਕ ਚ ਰਲ ਕੇ
ਫੁੱਲ ਖਿੜੇ ਬਣ ਸੂਹੇ
ਮੈਲਾ ਪਾਣੀ ਬਲ ਕੇ ਹੋਵੇ
ਕਣੀਆਂ ਵਾਂਗ ਕੁਆਰਾ
ਇਕ ਜੰਗਲ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਹਰ ਇਕ
ਰੁੱਖ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅਰਥੀ
ਹਰ ਬੂਟੇ ਤੇ ਨਾਮ ਕਿਸੇ ਦਾ
ਇਕ ਬੂਟਾ ਜੀ ਪਰਤੀ
ਉਸ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ
ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕੁਹਾੜਾ
ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਸਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ।ਉਸ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਰਲੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਉਦਾਸੀ ਵਿਚੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਗੀਤ ਲਿਖਿਆ ਜੋ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ - ਸਾਥਣ ਭੁਪਿੰਦਰ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੈ :
ਕਦ ਤੁਰਸੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੀ ਖੜੀਏ ਟਹਿਣੀਏ
ਨੀਰ ਗਏ ਪਥਰਾ ਨੀ ਚੁਪ ਚੁਪ ਰਹਿਣੀਏ
ਟੁੱਟਣਾ ਕਦੋਂ ਸਰਾਪ ਨੀ ਦੁਖੜੇ ਸਹਿਣੀਏ
ਪਿਤਰਾਂ ਕੋਲੇ ਜਾਹ ਵੇ ਮੇਰਿਆ ਰਾਜਿਆ
ਜਾ ਕੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾ ਵੇ ਮੇਰਿਆ ਹਾਕਮਾ
ਚੰਨ ਤੋ ਡਿਗੇ ਗੁਲਾਬ ਸਮੁੰਦਰ ਆ ਟਿਕੇ
ਤਰਦਾ ਤਰਦਾ ਆਣ ਵੇ ਲੱਗੇ ਕੰਢੜੇ
ਫਿਰ ਲੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤਰਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ
ਲੱਗਣ ਕੁੱਖ ਦੇ ਨਾਲ ਵੇ ਮਮਤਾ-ਮੱਤੀਆਂ
ਕੌਣ ਦਏ ਸਰਨਾਵਾਂ ਓਸ ਗੁਲਾਬ ਨੂੰ
ਕੌਣ ਲਭਾਵੇ ਥਾਂਵਾਂ ਵਿਚ ਹਨ੍ਹੇਰਿਆਂ
ਇਕ ਵਾਰੀ ਅਸੀਂ ਰੁੱਸੇ ਹੋਏ ਸਾਂ ।ਇਹ ਰੋ ਕੇ ਸੌਂ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਇਹਦੇ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ :
ਤੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਉਤਲਾ ਨ੍ਹੇਰਾ ਮੇਰੀ ਛਾਂ ਨ ਹੋਵੇ
ਉਹ ਜੋ ਸੌਂ ਗਿਆ ਹੈ ਪਿਆਸਾ ਉਹਨੂੰ ਚੁੰਮ ਕੇ ਜਗਾ ਲੈ
ਕਿਤੇ ਖ਼ਾਬ ਵਿਚ ਭਟਕਦਾ ਉਹ ਥਾਂ ਕੁਥਾਂ ਨ ਹੋਵੇ
ਇਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਲਿਖਿਆ :
ਕਿੰਨੀ ਰੀਝ ਨਾਲ
ਦਾਲਾਂ
ਸਬਜ਼ੀਆਂ
ਰੋਟੀਆਂ
ਰੋਜ਼ ਓਸੇ ਰੀਝ ਨਾਲ
ਜੂਠ ਨਾ ਛੱਡਿਓ
ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ
ਥਾਲੀ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦਿਓ
ਕੁਝ ਨਾ ਬਚੇ ਥਾਲੀ ਵਿਚ
ਮੈਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ
ਕਵਿਤਾਵਾਂ
ਗੀਤ
ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ
ਨਿਤ ਨਵੀਆਂ
ਸਾਂਭਦਾ ਹਾਂ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ
ਯੁਗਾਂ ਯੁਗਾਂ ਤੱਕ ਬਚੀਆਂ ਰਹਿਣ
ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ
ਉਹ ਬਣਾਉਦੀ ਹੈ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਚੀਜ਼ਾਂ
ਮੈਂ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ
ਮੈਂ ਕਿੰਨਾ ਹਉਮੈ ਗ੍ਰਸਿਆ ਹਾਂ
ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਹਉਮੈ-ਹੀਣ
ਸਾਡੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਭੁਪਿੰਦਰ ਦੀ ਭੈਣ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਭੁਪਿੰਦਰ ਦੇ ਗਾਏ ਹੋਏ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਭੇਜੀ : ਮਿਹਰਬਾਨ ਮਿਹਰਬਾਨ ,ਸਾਹਿਬ ਮੇਰੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ।ਮੈਨੂੰ ਭੁਪਿੰਦਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਸੁਹਣਾ ਲੱਗਾ ।ਭੁਪਿੰਦਰ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਹੈ ।ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਰਸੋਈ ਚ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਗਾਉਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ :
ਤਾਂ ਸਮਝ ਲੈ ਕਿ ਸੁਰ ਹੈ ਤੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਾਜ਼
ਉਹ ਹੁਣ ਮੇਰੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਸੁਹਣੀ ਤਰਾਂ ਗਾਉਦੀ ਹੈ ।
ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਅੰਕੁਰ ਇਕ ਵਾਰ ਬਹੁਤ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ।ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਖ਼ੁਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਬਾਰੇ ਹੈ :
ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਸੀ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਚਿਰਾਗ਼ ਦੇ ਮੁਖ ਤੇ
ਅਨੰਤ ਰਾਤ ਦੀ ਛਾਇਆ
ਜਿਵੇਂ ਅਖ਼ੀਰ ਘੜੀ
ਤੇ ਓੜ੍ਹ ਪੋੜ੍ਹ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਿਰੰਜ ਦੇ ਨੱਕੇ ਤੱਕ
ਸਰਿੰਜ ਦੇ ਨੱਕੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਖ਼ੀਰ ਮੱਕੇ ਤੱਕ
ਅਖ਼ੀਰ ਮੱਕਓਂ ਪਰ੍ਹੇ ਵੀ ਕਿਤੇ ਉਜਾੜਾਂ ਵਿਚ
ਨਜ਼ਰ ਉਦਾਸ ਮੇਰੀ ਥਾਂ ਕੁ ਥਾਂ ਭਟਕਦੀ ਸੀ
ਇਕ ਦਿਨ ਅੱਠਵੀਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਬੇਟੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਟੂਰ ਤੇ ਜਾਣਾ ਸੀ ,ਭੁਪਿੰਦਰ ਉਹਨੂੰ ਗੇਟ ਤੱਕ ਤੋਰਨ ਗਈ ।ਉਹ ਨੂੰ ਬੱਸ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗਾ ਕਾਹਲ ਵਿਚ ਬਾਈ ਬਾਈ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ।ਭੁਪਿੰਦਰ ਗੇਟ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਈ ਤਾਂ ਇਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਮ ਸਨ ।ਇਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ : ਬੇਟੇ ਮਾਂਵਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ।ਮੈਂ ਕਿਹਾ :ਜਦੋਂ ਇਹ ਆਪ ਮਾਪੇ ਬਣਨਗੇ ਓਦੋਂ ਸਮਝ ਜਾਣਗੇ ।ਪਿਆਰ ਦਾ ਵਹਿਣ ਅਗਾਂਹ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ,ਪਿਛਾਂਹ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੀ ਮੁੜਦਾ ਹੈ ।ਧੀਆਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਉਨ੍ਹਾ ਕੋਲੋਂ ਓਨਾ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਮੰਗੀਦਾ ।ਇਹ ਪਿਆਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ :
ਇਹ ਮੇਰਾ ਕਰਜ਼ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਅਦਾ ਨਾ ਕਰੀਂ
ਇਹ ਪਿਆਰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮੁਫ਼ਤ ਪਿੱਛਿਓਂ ਹੀ
ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਮੋੜ ਨ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਦਿਲ ਬੁਰਾ ਨ ਕਰੀਂ
ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਨਾਲ ਤੀਜਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਪਰਵਾਰ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਕਿਸਤਰਾਂ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ।ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੈਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ :
ਭਾਂਵੇਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਸੀ
ਉਹ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਏਨਾ ਸਮਝੀ
ਪੁੱਤ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਦੁਖ ਹੈ ਕੋਈ
ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਦੁਖ ਮੇਰੇ ਹੁੰਦਿਆਂ
ਆਇਆ ਕਿੱਥੋਂ
ਨੀਝ ਲਗਾ ਕੇ ਦੇਖੀ
ਮੇਰੀ ਅਨਪੜ੍ਹ ਮਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ
ਦੇਖੋ ਲੋਕੋ
ਕੁੱਖੋਂ ਜਾਏ
ਮਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੁੱਖ ਕਾਗਤਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਨੇ
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕਾਗਜ਼ ਚੁਕ ਸੀਨੇ ਨੂੰ ਲਾਇਆ
ਖ਼ਬਰੇ ਏਦਾਂ ਹੀ ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਨੇੜੇ ਹੋਵੇ
ਮੇਰਾ ਜਾਇਆ
ਸਾਡੇ ਪਰਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕਰੀਬ ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਵੀਰ ਉਪਕਾਰ ਹੈ ।ਜਿਸ ਸ਼ਿੱਦਤ ਅਤੇ ਰੂਹਦਾਰੀ ਨਾਲ ਉਪਕਾਰ ਨੇ ਬਿਰਖ ਅਰਜ਼ ਕਰੇ ਦੀ ਨਜ਼ਮ ਰਾਤ ਗਾਈ ਹੈ ਤੇ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਉਸਨੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿਚ ਰੋਣ ਸੌ ਸਾਰੰਗੀਆਂ ,ਇਕ ਲਫ਼ਜ਼ ਵਿਦਾ ਲਿਖਣਾ ,ਸ਼ਾਇਰ ਬਣ ਜਾ ਬਿਹਬਲ ਹੋ ਜਾ , ਖ਼ੂਬ ਨੇ ਇਹ ਝਾਂਜਰਾਂ ,ਦੂਰ ਜੇਕਰ ਅਜੇ ਸਵੇਰਾ ਹੈ , ਨਾ ਇਲਮ ਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕੁਝ ਤੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀਆਂ ,ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਸਮਝ ਸੰਵੇਦਨਾ ਕਲਾ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਗਹਿਰੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਰਾਗਮਈ ਰਸ-ਭਿੰਨਾ ਪਾਵਨ ਪ੍ਰਗਟਾਉ ਹੈ ।ਕਈ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਮਝ ਕੇ ਮੰਚ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ,ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਇਸਤਰਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਉਸਦੇ ਬਲਿਹਾਰ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ।ਜਗਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਓਇਸਟਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸਜਾਈ ਇਕ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿਚ ਉਪਕਾਰ ਨੇ
ਮੈ ਂਸੁਣਾਂ ਜੇ ਰਾਤ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਨੂੰ
ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਚ ਕੋਈ ਦੁਆ ਕਰੇ
ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਹੋਵੇ ਸੁਰਾਂਗਲੀ
ਇਹ ਦਰਖ਼ਤ ਹੋਣ ਹਰੇ ਭਰੇ
ਗਾ ਕੇ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਲਫ਼ਜ਼ ਲਫ਼ਜ਼ ਸਰੋਤਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਮਾਨੋ ਇਕ ਮੁਅਜਜ਼ਾ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਮੇਰੇ ਤਾਇਆ ਜੀ ਦਾ ਪੋਤਾ ਹਰਜਿੰਦਰ ਤੇ ਪੜਪੋਤਾ ਮੋਹਨਪ੍ਰੀਤ ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਮਹਿਰਮ ਹਨ ,ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੌਨਟ੍ਰੀਅਲ ਮਿਲ ਕੇ ਲੱਗਾ ।ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਬਹੁਤ ਸੁਹਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ।ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸੁਰਜੀਤ ਸਾਜਨ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਜੀਅ ਹੀ ਲਗਦਾ ਹੈ ।ਉਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਤੇ ਗੀਤਕਾਰ ਹੈ
ਅੰਕੁਰ ,ਮਨਰੀਤ ,ਸਵਰਾਜ ,ਸੋਨਲ ,ਪੁਨੀਤ ਤੇ ਮਨਰਾਜ ਲਈ ਬਹੁਤੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਅਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਅਗੇਰਾ ਹੈ ।ਉਜ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚੋ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਅਰਥ ਜ਼ਰੂਰ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ।ਇਕ ਵਾਰ ਅੰਕੁਰ ਨੇ ਮੋਬਾਈਲ ਲੈਣਾ ਸੀ ।ਜਿਹੜਾ ਮੋਬਾਈਲ ਉਹਨੂੰ ਪਸੰਦ ਸੀ ਉਹ ਮਹਿੰਗਾ ਸੀ ।ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ :ਮੇਰਾ ਵੀ ਪਾਪਾ ਦੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵਾਲਾ ਹਾਲ ਹੈ :
ਇਸਤਰਾਂ ਹੈ ਜਿਸਤਰਾਂ ਦਿਨ ਰਾਤ ਵਿਚਲਾ ਫ਼ਾਸਿਲਾ
ਮੇਰੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਮੇਰੀ ਔਕਾਤ ਵਿਚਲਾ ਫ਼ਾਸਿਲਾ
ਮਨਰਾਜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕੱਚ ਦਾ ਗਲਾਸ ਤੇ ਬਚ ਕੇ ਮੋੜ ਤੋਂ ਗੀਤ ਖ਼ੂਬ ਗਾਏ ।
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।ਮੇਰਾ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ਕੁਝ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਨਾ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ,ਜਿਹੜੇ ਸਾਦਾ ਦਿਲ ਮਾਸੂਮ ਲੋਕ ਹਨ ਤਦੇ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ:
ਮਤਾਂ ਤੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਰੋਵੇ ਮੈਂ ਕਿਸ ਜਹਾਨ ਚ ਹਾਂ ।
Comments
Manjit
Patar saab tusi sach much mhaan ho
gurmeet sandhu
ਇਕ ਪੂਰਣ ਕਵੀ ਦਾ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਕਾਵਿ ਚਿੱਤਰ.....ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਾ
ਕੋਮਲ ਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ
ਪਾਤਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਬੜਾ ਪਿਆਰਾ ਲੇਖ ਹਰ ਏਕ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹਿਦਾ ਏ
Rajveer Kaur Dhillon
Dil nun chuhn wala lekh hai
ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਮੋਹਾਲ
ਪਾਤਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਕਵਿਤਾ ਵਰਗਾ ਇਹਸਾਸ ਹੋਇਆ ਆਸਲ ਚ ਜੋ ਪਾਤਰ ਹੈ ਓਹ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀ
Rajinder
patar saab jinni vdiaa gazal ja kavita likhde hn onni vdiaa hi vartakk sada patar zindabaad
ਕਮਲਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ
ਪਾਤਰ ਜੀ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪਹਲੇ ਨਕਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਕੀ ਕਿਨ੍ਹਾ ਹਲਾਤਾਂ ਚ ਓਹ ਏਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਬਣੇ
sham singh sandhu
ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰ.....ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਾ
Gurnam Shergill
read and only say he is a great poet.
rupinder
very poignant causing tears ! PATTER IS THE POET OF THIS CENTURY !
Sunil Kataria
Aisiyaan Likhtaan Naal Jodan Lai Shukriya Shivinder.
Prof. HS Dimple
While reading prose of Surjit Patar, you feel and get transported to a new world, a world of escape, a world of beauty, a world of expression (those, which you want to, but could not do, due to lack of words, art or matter). I relish Patar's verse, but when he writes prose, he is never prosaic, but poetic, and that is his speciality. For those who want to enjoy his prose further, the book 'SURAJ MANDER DIAN PAURIAN' is a must-read. Patar is the 'adress' of modern excellent poetry. Without his poetry, my life would be non-life, atleast as I find solace in his verse, satisfcation in his ghazals and serenity in his poems. May he live long! About his verse, I need not pray, as I know it will live not long, but the longest! It is the sacred duty of us - the Punjabis - to honour Patar by reading and reciting his poetry time and again. This is the way to mukti, if you want. And, to ultimate ecstacy, that everyone needs. If you want to live life to the hilt, read his poetry like nitnem, daily!
Prof. HS Dimple (9888569669)
While reading prose of Surjit Patar, you feel and get transported to a new world, a world of escape, a world of beauty, a world of expression (those, which you want to, but could not do, due to lack of words, art or matter). His similies, his metaphors, his conceits and above all, his expression is wow - the unparralleled. I relish Patar's verse, but when he writes prose, he is never prosaic, but poetic, and that is his speciality. For those who want to enjoy his prose further, the book 'SURAJ MANDER DIAN PAURIAN' is a must-read. Patar is the 'address' of modern excellent poetry. Without his poetry, my life would be non-life, as I find solace in his verse, satisfcation in his ghazals and serenity in his poems. May he live long! About his verse, I need not pray, as I know it will live not long, but the longest! It is the sacred duty of us - the Punjabis - to honour Patar by reading and reciting his poetry time and again. This is the way to mukti, if you want. And, to ultimate ecstacy, that everyone needs. If you want to live life to the hilt, read his poetry like nitnem, daily!
Rajbir Kaur Sekhon
surjit patar alwaz best.........
Mehmud Fez
Mehmud Fez Shiv Inder Singh salam my love thanks for sharing the great article. I have just transliterated it and feel impatience to read it. will share my comments with your good self. chhupa ke rakhdaa haan tethoon man taaziaan nazmaan, mataan toon jaan ke ro'ven man kis jahaan'ich haan.
Mehmud Fez
thank you so much Shiv Inder Singh veer for sharing such a great autobiographical article with verses like precious gems. original panjabi poetry born of brown soil of our motherland. its fabulous.
Avni Verma
inke saath hui ek mulakaat bahut achi thi...i was very happy that time...:)
ਬੀਰ ਗਰੇਵਾਲ
ਸ਼ਿਵ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਧਨਵਾਦ । ਸੂਹੀ ਸਵੇਰ ਵਿਚ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੋ । ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਕਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਮਾਣ ਹਨ ।
ਬੀਰ ਗਰੇਵਾਲ
ਸ਼ਿਵ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਧਨਵਾਦ । ਸੂਹੀ ਸਵੇਰ ਵਿਚ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੋ । ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਕਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਮਾਣ ਹਨ ।
ਬਾਜਵਾ ਸੁਖਵਿੰਦਰ
ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਲੇਖ.... ਦਿਲ ਦੀਆ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਤੋ ਧੰਨਵਾਦ
manjitmeet
very touching
Ajinder Singh Bal
pta nhi kyu, pad ke ro piya
ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਭੋਪ
ਪਾਤਰ ਜੀ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਲੱਗੀਆਂ,ਪਰ ਅੱਜ ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਪੜਕੇ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ
Jagmohan Singh
ਅੱਖਾਂ ਨਮ ਹੋ ਗਈਆਂ.....
dedicGlymN
<a href=https://dedicatet.com/>Популярном хакерском форуме DedicateT</a>
Mildaunomi
<a href=http://sexsweet.vip>онлайн секс вирт</a>
Jossaded
<a href=https://dedicatet.com/threads/spynote5-0-android-rat.57/>SpyNote5.0 (Android RAT) </a>
Kenasnisy
<a href=http://shopcashback.ru>Всё в одном месте — наш сервис это более 900 объединённых участников которые охватывают не только товары, способные удовлетворить любые ваши потребности, но и возможность например забронировать отель, выбрать тур для своего путешествия, купить билеты для поездок и даже взять кредит и за это также вернуть часть затраченных денег. Для этого нужно Никаких лишних расходов — Вам не нужно стоять в пробке, искать место для парковки, вообще забудьте про любые траты на проезд. Нравятся брендовые товары? Приобретайте их от первого лица, без наценок посредников, и при этом получайте Кэшбэк- более выгодного предложения просто не может быть.</a>
YonqQuorn
<a href=https://clck.ru/DwfTp>"Творческая Лаборатория DedicateT"</a>
Josided
<a href=https://dedicatet.com/forums/sxemy-manualy-zarabotok-ci.38/>Новый ботнет получил название GoldBrute атак более 1,5 миллионов серверов RDP, которые подвергаются воздействию Интернета. Ботнет сканирует случайные IP-адреса для обнаружения компьютеров windows с открытым RDP. Как и другие ботнеты, GoldBrute не использует слабые пароли или повторно использует пароли для взлома данных, вместо этого он использует свой собственный список имен пользователей и паролей для запуска атак грубой силы. Исследователи безопасности из Morphus labs обнаружили продолжающуюся вредоносную кампанию, которая контролируется с одного сервера C&C, а обмен данными между ботами зашифрован симметричным алгоритмом AES через порт 8333. </a>
Josided
<a href=https://dedicatet.com/threads/razdam-akki-pornhub-premium-free.1719/>Раздам акки PornHub PREMIUM & FREE</a>
Josided
<a href=https://dedicatet.com/threads/besplatnye-proxy-http-socks.650/>Бесплатные Proxy HTTP/SOCKS</a>
YonqQuorn
<a href=https://clck.ru/DwfTp>Хакерский Форум "Творческая Лаборатория DedicateT"</a>
YonqQuorn
<a href=https://clck.ru/DwfTp>Hackers Forum Творческая Лаборатория DedicateT</a>
YonqQuorn
<a href=https://clck.ru/DwfTp>Форум для Хакеров "Творческая Лаборатория DedicateT"</a>
YonqQuorn
<a href=https://dedicatet.com/threads/gajd-po-brutu-dedikov-xitrosti-bruta.68/>Гайд по бруту дедиков, хитрости брута.</a> <a href=https://dedicatet.com/><img src="https://dedicatet.com/image/DedicateT.png"></a> <a href='https://dedicatet.com/' target='_blank'><img src='https://dedicatet.com/image/DedicateT.png' border='0' alt='1'/></a>
YonqQuorn
Лучший Хакерский Форум,"Творческая Лаборатория DedicateT", Приветствует Вас! Заходи, если хочешь познать, черную сторону интернета!<a href=https://dedicatet.com/>Творческая Лаборатория DedicateT</a> Best Hacker Forum, DedicateT Creative Lab, Welcomes You! Come, if you want to know, the black side of the Internet!<a href=https://dedicatet.com/> Creative Laboratory DedicateT</a>
gessaCance
<a href=http://web-link.site>best cvv sites 2019</a>
gessaCance
<a href=http://web-link.site>Дарквеб</a>
gessaCance
<a href=http://web-link.site>cvv shop high balance</a>
Josided
Eleolow
Canadian Hesalth https://buycialisuss.com/# - Buy Cialis Ou Priligy Viagra <a href=https://buycialisuss.com/#>Buy Cialis</a> Viagra Pfizer Apotheke
saniacy
Generic Dutasteride Low Price Without Rx https://agenericcialise.com/ - cialis generic tadalafil Clomid From Canada <a href=https://agenericcialise.com/#>Cialis</a> Ampicillin From Canada
saniacy
Keflex Bacterial Vaginosis https://bbuycialisss.com/ - Buy Cialis Effets Secondaires Cialis Yeux <a href=https://bbuycialisss.com/#>Cialis</a> Impetigo Amoxicillin
п»їcialis
Mail Order Elocon jotiaffina https://acialisd.com/# - Cialis foefIcesse Keflex Shelf Life Courgecrer <a href=https://acialisd.com/#>cialis generic online</a> Inseno Inhouse Pharmacy Amoxicillin
buy cialis online us
Homemade Propecia nobPoecy https://biracialism.com/ - Cialis arrackontoke Aldara Natadync <a href=https://biracialism.com/#>is cialis generic</a> cymnannami Generic Overnight Hydrochlorothiazide Medicine Online
stoolve
<a href=https://sscialisvv.com/>36 hour cialis online
stoolve
<a href=https://gcialisk.com>cialis 20mg
stoolve
<a href=http://priligyset.com>buy priligy dapoxetine online canada
stoolve
<a href=http://vslevitrav.com/>cialis and levitra</a>
stoolve
<a href=http://cialiswwshop.com/>generic cialis cost</a>
OvasseHex
https://newfasttadalafil.com/ - cialis 5mg Ztfmni Ycafcn precio cialis 20 mg andorra <a href=https://newfasttadalafil.com/>Cialis</a> He makes an analogy to primary colors Six isnt a whole lot but we can blend those colors or emotions together to create all sorts of different hues and shades. Uuczsi https://newfasttadalafil.com/ - cialis online reviews
Patrickjal
Discretion is the better part of valour Link to proverb. https://spirifij375.net Out of the frying pan into the fire Link to proverb. Every cloud has a silver lining Link to proverb. Man who is his own lawyer has a fool for his client - A. Devil take the hindmost - The. An ill wind that blows no one any good - It's. Many hands make light work.
uzaluxe
http://slkjfdf.net/ - Mijidodah <a href="http://slkjfdf.net/">Okojahovi</a> hmc.eyzt.suhisaver.org.qke.xm http://slkjfdf.net/
emexevxilu
http://slkjfdf.net/ - Ederun <a href="http://slkjfdf.net/">Anuhezi</a> vgw.ttzj.suhisaver.org.ocm.kc http://slkjfdf.net/
ejviaqeiyum
http://slkjfdf.net/ - Ineotegy <a href="http://slkjfdf.net/">Emeekogiy</a> xhk.cjrt.suhisaver.org.mqp.md http://slkjfdf.net/
ajuyase
http://slkjfdf.net/ - Exdagtae <a href="http://slkjfdf.net/">Umiufehet</a> adk.mucg.suhisaver.org.rvs.yw http://slkjfdf.net/
eiferoja
http://slkjfdf.net/ - Obemeexi <a href="http://slkjfdf.net/">Ubodipei</a> rop.cqki.suhisaver.org.rmw.sw http://slkjfdf.net/
isugipu
http://slkjfdf.net/ - Aheopisas <a href="http://slkjfdf.net/">Amoteu</a> jsa.fbyg.suhisaver.org.cuf.zu http://slkjfdf.net/
ajdocpo
http://slkjfdf.net/ - Ecuxay <a href="http://slkjfdf.net/">Ocudopr</a> ymp.feqz.suhisaver.org.giv.gd http://slkjfdf.net/
ilulisevido
http://slkjfdf.net/ - Ibesavi <a href="http://slkjfdf.net/">Eburapoc</a> lzx.fyie.suhisaver.org.mla.ia http://slkjfdf.net/
iwolegayo
http://slkjfdf.net/ - Elozgicii <a href="http://slkjfdf.net/">Isyaqe</a> uzb.clfe.suhisaver.org.vla.vn http://slkjfdf.net/
ezabohojiwo
[url=http://slkjfdf.net/]Oveyod[/url] <a href="http://slkjfdf.net/">Xxizedab</a> lru.wnaj.suhisaver.org.vcw.ri http://slkjfdf.net/
imezfiloa
http://slkjfdf.net/ - Ocihki <a href="http://slkjfdf.net/">Iralustu</a> akk.urna.suhisaver.org.dsw.uo http://slkjfdf.net/
Maxwellfoort
dsvsdv
Keithsof
sdvdvsdv
Keithsof
Hello everyone! I go by the name Admin Read: Мега Онион - это стабильно развивающаяся торговая площадка даркнета. Все, кто хоть раз оказался в мире интернета на его скрытой стороне, знают, насколько неограничен этот мир всемирной паутины. В действительности, здесь присутствует тот же самый интернет, которым мы привыкли пользоваться, но еще лучше, так как здесь отсутствуют контроль и ограничения. На <a href="https://xn--meg-sb-dua.com">площадка mega link</a> можно найти множество различных ресурсов, как плохих, так и хороших, качественных и не очень. Каждый выбирает то, что ему по душе. Почувствуй безграничное постоянное блаженство и перейди на <a href="https://xn--meg-sb-dua.com">mega darknet</a>. мега даркнет маркет ссылка на сайт:https://mega-active-links.com мега даркнет megasd onion com:https://xn--meg-sb-dua.com mega sb:https://xn--mea-sb-j6a.com
TonyaMiz
Сегодня расскажем как посетить <a href="https://xn--mea-sb-j6a.com">Мега Дарк Нет</a>. Если вы хотите попасть на Mega Darknet Market, однако не знаете, как зайти на сайт, то вам потребуется актуальная ссылка на <a href="https://xn--mea-sb-j6a.com">mega ссылка</a>. Сохраните её, чтобы не потерять. Если вы всё же забудете сохранить актуальную ссылку, найти её можно через тор. Для этого, воспользуйтесь поисковиками в даркнете, например, DuckDuckGo или Torch. Так же, можно обратиться к сообществам и форумам, посвященным даркнету. площадка мега даркнет ссылка:https://xn--mea-sb-j6a.com <a href=https://mega-active-links.com/tor.html>Что такое ТОР и зачем он необходим</a> <a href=https://mega-active-links.com/about.html>Больше информации о Мега</a> <a href=https://mega-active-links.com/>Как зайти на Mega</a> <a href=https://mega-active-links.com/earnings.html>Заработок с МЕГА</a>
TonyaMiz
Hey, everyone! Allow me to introduce myself as Admin Read: <a href="https://xn--mea-sb-j6a.com">Mega sb com</a> - это площадка, где можно купить различные товары по доступным ценам. Среди преимуществ на <a href="https://xn--mea-sb-j6a.com">мега дарк нет</a> можно выделить анонимность покупки, возможность выбора из множества продавцов и наличие отзывов и комментариев на товары. При покупке стоит обратить внимание на рейтинг магазина и наличие гарантий на товар. На платформе всегда можно проверить наличие определенного товара в нужном вам регионе и даже районе.|Сегодня мы расскажем о Даркнет площадке <a href="https://xn--mea-sb-j6a.com">Mega sb com</a>. Один из ключевых моментов при покупке товаров на <a href="https://xn--mea-sb-j6a.com">mega sb com</a> - выбор магазина. Необходимо обращать внимание на рейтинг магазина, количество положительных отзывов и комментариев, а также наличие гарантий на продукцию.Также стоит изучить аккаунт магазина, где можно найти дополнительную информацию о нем. Например, некоторые магазины могут специализироваться на определённых категориях, функционировать только в некоторых городах, или работать исключительно с оптовыми заказми. мега сб ссылка:https://xn--mea-sb-j6a.com <a href=https://mega-active-links.com/>Как зайти на Mega</a> <a href=https://mega-active-links.com/earnings.html>Заработок с МЕГА</a> <a href=https://mega-active-links.com/how-to-buy.html>Как оплачивать безопасно на Mega Darknet</a> <a href=https://mega-active-links.com/tor.html>Что такое ТОР и зачем он необходим</a>
LeonardhuB
Hello everyone! I go by the name Admin Read: площадка мега ссылка:https://mega-active-links.com ссылка РЅР° мегу:https://xn--meg-sb-dua.com
Nechani
<a href=http://cialiss.cfd>best site to buy cialis online</a> Omega 3 fatty acids are crucial to brain development both before and after birth, and to maintaining optimal brain function and vision
Kevinscusy
tadacip 20 mg tablet <a href="https://tadalafilise.cyou/">humalog discount card</a> cialis brand name
ਸਾਹਿਤ ਸਰੋਦ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ
- ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਪਾਸ਼-ਪਾਸ਼: ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ
- ਕੰਢੀ ਦਾ ਜੰਮਿਆ-ਜਾਇਆ ਤੇ ਪਰਨਾਇਆ : ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ 2021 ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅਵਲੋਕਨ: ਪੁਸਤਕ ਸੰਦਰਭ
- ਸਈਦ ਅਖਤਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ
- ਪੰਜਾਬੀ ਜੁਬਾਨ ਦਾ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਇਰ ਐਸ ਐਸ ਮੀਸ਼ਾ - ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੱਤੂ
- ਪਾਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ -ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਉਜੜਤਾ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਦੋ ਗੱਲਾਂ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਮੀਰ
- ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ! –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ 'ਲਵ ਪੰਜਾਬ' –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਾਸਾਰ - ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਮੁੱਛ ਰੱਖੀ ਆ… - ਡਾ. ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਵੈਰ ਪੈ ਗਿਆ. . . -ਸੁਰਜੀਤ ਮਾਨ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਿਉਂ? - ਡਾ. ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ
- ਸਲੇਟੀ ਰੰਗੀ ਧੁੰਦ ਦਾ ਤਰਜ਼ਮਾਂ ‘ਕਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ’ - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਇਨਾਮ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪਾਸ਼: ਉਸਦਾ ਯੁੱਗ, ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ
- ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਵਰਗਾ ਹੈ ਹਰਮੇਸ਼ ਕੌਰ ਯੋਧੇ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪਿੱਤਰ-ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਦਮਨ : ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ - ਜੀਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਬਾਲ-ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆਤਮਿਕ ਸੇਧਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਾਲ ਲੇਖਕ ਮੰਗਲਦੀਪ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਹੇ ਭਗਵਾਨ ਪਲੀਜ਼! ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ! - ਰਚਨਾ ਯਾਦਵ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ ਦਾ ਨਾਵਲ: ਖਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ
- ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਕਲਾ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਘਾਲਣਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ -ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੰਦਰ ਸਾਲ 2014 - ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਫ਼ਿਲਮ ਕਲਾ ਅਤੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ -ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬੇਰੀ ਦਾ ਬੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਪੁੱਤਰ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੀਲੋਂ
- ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਐਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਣੀ: ਗੁਰਚਰਨ ਰਾਮਪੁਰੀ -ਚੰਦਰ ਮੋਹਨ
- ਪਿਆਰ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਕਵੀ : ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਹੈਦਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੂਨੀ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ - ਹਰਮੀਤ ਢਿੱਲੋਂ
- ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਭਾਸ਼ਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬਿਪਨ ਚੰਦਰਾ -ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ
- ਮੇ ਆਈ ਕਮ ਇਨ ਮੈਡਮ ? –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ’ -ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤਾ ਤੇ ਇਨਾਮ ਇਕਰਾਮ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਵਾਰਿਸ ਲੁਧਿਆਣਵੀ-ਅਕੀਲ ਰੂਬੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ: ਵਿਭਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰਪੇਖ ਵਿੱਚ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬਧਤਾ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੇਅਰ
- ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਤਰੱਕੀ-ਪਸੰਦ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ -ਪ੍ਰੋ. ਨਰਿੰਜਨ ਤਸਨੀਮ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਦੂਜੀ) - ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਪਹਿਲੀ)- ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਤੁਰ ਗਈ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਮਲਿਕਾ ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗਮ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਲਾਹੌਰ ਲਿਟਰੇਰੀ ਫ਼ੈਸਟੀਵਲ: ਚੰਦ ਤਾਸੁਰਾਤ - ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਹਾਇਕੂ : ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਆਮਦ -ਹਰਵਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸਮੇਂ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਵਤਨ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਂ ਸੁਨੇਹਾ
- ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ -ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਹੁਣ ਇਹ ਉਹ ਜ਼ੀਰਵੀ ਨਹੀਂ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਨਵਾਂ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਮਾਨੁਸ਼ੀ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ : ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ-ਸ਼ਗਨ -ਡਾ. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਨਾਵਲ ‘ਤੀਵੀਂਆਂ‘ ਵਿਚਲਾ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਨਵੇਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਬੋਧ ਦੀ ਲਿਖਾਇਕ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ਮਹਾਂ ਕੰਬਣੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਇਲ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਬਿੰਦਰੱਖੀਆ: ਤਿੜਕੇ ਘੜੇ ਦਾ ਪਾਣੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਤ, ਸਮਾਜ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਯੋਗਦਾਨ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਵਿਵਾਦਤ ਪੁਸਤਕਾਂ: ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਸੰਗ -ਸ਼ਬਦੀਸ਼
- ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ - ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਹਜ਼ਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ,ਮਿਟਤਾ ਨਹੀਂ ਨਿਸ਼ਾਂ ਮਗਰ – ਮਨਦੀਪ
- ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਅੱਡਾ-ਖੱਡਾ The game of life ਬਾਰੇ - ਪਰਮਜੀਤ ਕੱਟੂ
- ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬੇਰੁਖੀ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ -ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨੁਸਖ਼ਾ -ਲੂ ਸ਼ੁਨ
- ਜੂਨ ਦੇ ਗ਼ਦਰੀ ਸ਼ਹੀਦ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨੇਮਾ :ਇੱਕ ਪਿਛਲਝਾਤ -ਕੁਲਵਿੰਦਰ
- ਮਹਿਦੀ ਹਸਨ : ਅਬ ਕੇ ਹਮ ਬਿਛੜੇ ਤੋ ਕਭੀ ਖ਼ੁਆਬੋਂ. . . - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਗੈਬਰੀਅਲ ਗਾਰਸ਼ੀਆ ਮਾਰਕੇਜ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ - ਤਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਬਿਲਕੁਲ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਏਥੇ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਲੇਖਾ ਮੰਗਦੇ… -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਕਵਿਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੈ ਪਰ “ਕਵਿਤਾ” ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਹੀ - ਇਕਬਾਲ
- ਸਟੇਟ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਕਰਾਰਾ ਥੱਪੜ ਫ਼ਿਲਮ “ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ” - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫਤਿਹ
- 'ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ' ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ - ਸੁਰਜੀਤ ਗੱਗ
- ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਛਾਣ, ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਹੋਣੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਠਾਉਂਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਬੂਵਆਰ ਦਾ ਨਾਰੀਵਾਦ' - ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਛੇੜੋ-ਛੇੜੋ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਕਰੋ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਹੱਲਾ-ਗੁੱਲਾ - ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ
- ਅਮਿਤੋਜ : ਗੁਆਚੀ ਪੁਸ਼ਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ: ਇੱਕ ਸੀ ਫ਼ਰਖ਼ੰਦਾ ਲੋਧੀ -ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਸ਼ਟ` (ਡਾ.)
- ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ‘ਇੱਕ ਪਾਸ਼ ਇਹ ਵੀ’ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਬੇਬਾਕ ਤੇ ਫ਼ੱਕਰ ਲੇਖਕ ਸੀ `ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾ` -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਰਾਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਆਤੂ ਖੋਜੀ: ਅੰਬਰ ਲੱਭ ਲਏ ਨਵੇਂ ਨਿਸ਼ਾਨਿਆਂ ਨੇ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਦਾ ਵਾਰਸ : ਸਾਈਂ ਜ਼ਹੂਰ ਅਹਿਮਦ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ
- ‘ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਾਗਰ’ ਮੇਰੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪੁਸਤਕ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਗੱਲ ਸੁਣ ਆਥਣੇ ਨੀ ... –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਬਾਬਾ ਜੀ ਸੁਣਦੇ ਪਏ ਹੋ... - ਯੁੱਧਵੀਰ ਸਿੰਘ ਆਸਟਰੇਲੀਆ
- ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
avtar singh billing
touching nearest the heart,full of pathos !