Fri, 19 April 2024
Your Visitor Number :- 6985045
ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਛਾਣ, ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਹੋਣੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਠਾਉਂਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਬੂਵਆਰ ਦਾ ਨਾਰੀਵਾਦ' - ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
Posted on:- 17-04-2012
'ਦ ਸੈਕੰਡ ਸੈਕਸ' ਉਹ ਮਹਾਨ ਕਿਤਾਬ ਜਿਸਨੇ ਮੁੱਢਲੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਤੇ ਸਾਡੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸੋਚਧਾਰਾ ਦੀ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਧੀ ’ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਪਿੱਛੇ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਮਹਾਨ ਚਿੰਤਕ, ਫਿਲਾਸਫਰ ਤੇ ਲੇਖਿਕਾ ਸੀਮੌਨ 'ਦ ਬੂਵਆਰ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਮਿਹਨਤ, ਵਿਹਾਰਿਕ ਅਨੁਭਵ ’ਤੇ ਗਹਿਰਾ ਅਧਿਐਨ ਸੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਨੇ ਜੈਂਡਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣ ਤੇ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਨਿੱਗਰ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਸੈਂਕੜੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਕੇ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸਿ਼ਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਾਰੀ ਚਿੰਤਨ ਜਾਂ ਜੈਂਡਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬੂਵਆਰ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਔਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਰਦ ਦੀ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਬੂਵਆਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਵੀ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਵੀ। ਉਸਦੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਰਹੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਮੁਤਾਬਿਕ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ’ਤੇ ਟੀਕਾ ਟਿੱਪਣੀ ਵੀ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਅਸਤਿੱਤਵਾਦ ਦੇ ਮਹਾਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਜੀਨ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਦੋਸਤੀ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਦੰਤਕਥਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਰਤਰ ਦੀ ਦੋਸਤ ਰਹੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ ਗਵਾਈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮਰਦ ਹੋਣ ਵਜੋਂ ਤੇ ਬੂਵਆਰ ਦੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਹੋਣ ਵਜੋਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵਖਰੇਵਾਂ ਸੀ ਉਸ ਚੀਜ ਨੇ ਉਸਨੂੰ 'ਜੈਂਡਰ' ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ।
ਉਸਨੇ ਪੁਨਰ-ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਗਹਿਨ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਤੇ 'ਦ ਸੈਕੰਡ ਸੈਕਸ' ਲਿਖ ਕੇ ਸਿਕੇ ਦਾ ਪਾਸਾ ਹੀ ਪਲਟ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦੀ ਸਾਰਤਰ ਨਾਲ ਭਾਵੁਕ ਤੇ ਦਾਸ਼ਨਿਕ ਸਾਂਝ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਅਸਤਿੱਤਵਾਦੀ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸ਼ਿੱਦਤ ਭਰਭੂਰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅੰਦਾਜ ਨਾਲ ਜਿਊਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਸੀ। ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਟੱਕਰਦੀ ਹੈ। ਬੁਵਆਰ ਤੇ ਸਾਰਤਰ ਦੀਆਂ ਬਹਿਸਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸਾਰੂ ਸਿੱਟੇ ਲੈ ਕੇ ਆਈਆਂ। ਉਹ ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਸਾਥੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣਾ ਚਿੰਤਨ ਕਦੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਨਹੀਂ ਰੁੜਨ ਦਿੰਦੀ ਸਗੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਦੋਹਰੇ ਅਨੁਭਵ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਔਰਤ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰਾ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਕੇ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਉਸਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇਖੀ ਸੀ ਤੇ ਸਮਝੀ ਸੀ।
ਉਪਰੋਕਤ ਇਹ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਤਦ ਆ ਗਈਆਂ ਜਦੋਂ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਤਾਜ਼ਾ ਛਪੀ ਪੁਸਤਕ 'ਬੂਵਆਰ ਦਾ ਨਾਰੀਵਾਦ' ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਬੂਵਆਰ ’ਤੇ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਵੇਂ ਬੂਵਆਰ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਘਾਟ ਰੜਕਦੀ ਸੀ। ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਤੇ ਵਿਨੋਦ ਮਿੱਤਲ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਖੱਪੇ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਦਾ ਇਕ ਚੰਗਾ ਯਤਨ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਰਾਹੀਂ ਔਖੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਸੌਖੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਬੂਵਆਰ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਉਸਦੇ ਅਧਿਐਨ, ਲਿਖਤਾਂ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਉਸਦੀ ਮਹਾਨ ਲਿਖਤ 'ਦ ਸੈਕੰਡ ਸੈਕਸ' ਵਿਚਲੇ 'ਜੈਡਂਰ ਸਿਧਾਂਤ' ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬੂਵਆਰ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸਦਾ ਝੁਕਾਅ ਦਰਸ਼ਨ ਅਧਿਐਨ ਵੱਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੀ ਸਾਰਤਰ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਤੇ ਬਹਿਸਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। 'ਦ ਸੈਕੰਡ ਸੈਕਸ' ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਟੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਸਾਰ ਤੱਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੌਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੂਵਆਰ (ਇੱਕ ਔਰਤ) ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਿਊਣ ਜੋਗਾ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਕਿਤਾਬ ਕੇਵਲ ਬੂਵਆਰ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੇ ਹੀ ਕੇਂਦਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰੌੜ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਣ ਦੀ ਹਿਸਟਰੀ ਨੂੰ ਟਰੇਸ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੇਟ ਮਿਲੇਟ, ਈਲੇਨ ਸ਼ਵੈਲਟਰ, ਐਲੇਨ ਸਿਕਸੂ, ਜੂਲੀਆ ਕ੍ਰਿਸਤੀਵਾ, ਲੂਸ ਈਰੀਗੈਰੇ, ਬੈਟੀ ਫਰੀਡਨ, ਤੋਰੀਲ ਮੋਈ, ਜੂਲੀਅਟ ਮਿਸ਼ੇਲ, ਗਾਰਡਾ ਲਰਨਰ, ਜੇ. ਐੱਸ. ਮਿੱਲ, ਜੂਡੀਥ ਬਟਲਰ ਆਦਿ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਬਾਰੇ ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੀ ਹੋਈ ਇਸਦੀ ਦਸ਼ਾ ਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਕਿਤਾਬ ਪਾਠਕ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਮੁੱਢਲੀ ਸਮਝ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕੇਦਂਰ ਕੇਵਲ ਨਾਰੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਨੁੱਖ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੋ਼ਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਨੂੰ ਘੋਖਣ ਦੀ ਚੰਗੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਲਿਖਦਿਆਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ-ਪੱਖੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਉਲਾਰ ਤੋਂ ਬਚਦਿਆਂ 'ਜੈਂਡਰ' ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਜਿਆਂ ਕਿਵੇਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਜੈਂਡਰ ਉਸਾਰੀ ਅਧੀਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਬਜੈਕਟ ਵਿੱਚ ਵੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਾਣ, ਸਮਝ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਪੁਨਰ-ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਤੇ ਨਵੇਂ ਸਿਰੀਂ ਸ਼ੇਪ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਪੁਰਖਵਾਦ ਤੇ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੋ ਮੁਖਧਾਰਾਈ ਅਧਿਐਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਹੋਰ ਸਮਕਾਲੀ ਪੱਛਮੀ ਜੈਡਂਰ ਅਧਾਰਿਤ ਅਧਿਐਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮਲਿੰਗੀ ਤੇ ਅਜਬ-ਗਜਬ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਪਰ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਜੈਡਂਰ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਅਤੇ ਖਿਲਾਰੇ ਬਾਰੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਹਾਲੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸਾਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਮਕਾਲੀ ਜੈਂਡਰ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਸਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਠ ਨਾਰੀਵਾਦ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸਤਿਆਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕਤਾ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੜ੍ਹਤ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸੁਝਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਅਲੋਚਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਉੱਪਰ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬੜੇ ਹੀ ਸਹਿਜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਾਰੀਵਾਦ ਨੂੰ ਔਰਤ ਤੇ ਮਰਦ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਖਮ ਤੇ ਸਰਲ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਕੇਵਲ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਇਹ ਔਰਤ ਤੇ ਮਰਦ ਸਾਂਝਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਰ ਇੱਕ ਉਸ ਇਨਸਾਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਜੋ ਖੁਦ ਨੂੰ, ਇਸ ਸਮਾਜ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚਲੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਆਖਰੀ ਹਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਔਰਤ-ਮਰਦ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਔਰਤ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਤ੍ਰਾਸਦਿਕ ਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਿਆ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮਰਦ ਹੋਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਜੈਂਡਰ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਕਮੀ ਨੂੰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੱਡਾ ਘਾਟਾ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਤਾਬ ਕੇਵਲ ਬੂਵਆਰ, ਨਾਰੀਵਾਦ, ਅਲੋਚਨਾਂ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਹੀ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਉਸਾਰੂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਉਪਰੋਕਤ ਇਹ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਤਦ ਆ ਗਈਆਂ ਜਦੋਂ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਤਾਜ਼ਾ ਛਪੀ ਪੁਸਤਕ 'ਬੂਵਆਰ ਦਾ ਨਾਰੀਵਾਦ' ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਬੂਵਆਰ ’ਤੇ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਵੇਂ ਬੂਵਆਰ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਘਾਟ ਰੜਕਦੀ ਸੀ। ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਤੇ ਵਿਨੋਦ ਮਿੱਤਲ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਖੱਪੇ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਦਾ ਇਕ ਚੰਗਾ ਯਤਨ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਰਾਹੀਂ ਔਖੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਸੌਖੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਬੂਵਆਰ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਉਸਦੇ ਅਧਿਐਨ, ਲਿਖਤਾਂ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਉਸਦੀ ਮਹਾਨ ਲਿਖਤ 'ਦ ਸੈਕੰਡ ਸੈਕਸ' ਵਿਚਲੇ 'ਜੈਡਂਰ ਸਿਧਾਂਤ' ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬੂਵਆਰ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸਦਾ ਝੁਕਾਅ ਦਰਸ਼ਨ ਅਧਿਐਨ ਵੱਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੀ ਸਾਰਤਰ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਤੇ ਬਹਿਸਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। 'ਦ ਸੈਕੰਡ ਸੈਕਸ' ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਟੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਸਾਰ ਤੱਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੌਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੂਵਆਰ (ਇੱਕ ਔਰਤ) ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਿਊਣ ਜੋਗਾ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਕਿਤਾਬ ਕੇਵਲ ਬੂਵਆਰ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੇ ਹੀ ਕੇਂਦਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰੌੜ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਣ ਦੀ ਹਿਸਟਰੀ ਨੂੰ ਟਰੇਸ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੇਟ ਮਿਲੇਟ, ਈਲੇਨ ਸ਼ਵੈਲਟਰ, ਐਲੇਨ ਸਿਕਸੂ, ਜੂਲੀਆ ਕ੍ਰਿਸਤੀਵਾ, ਲੂਸ ਈਰੀਗੈਰੇ, ਬੈਟੀ ਫਰੀਡਨ, ਤੋਰੀਲ ਮੋਈ, ਜੂਲੀਅਟ ਮਿਸ਼ੇਲ, ਗਾਰਡਾ ਲਰਨਰ, ਜੇ. ਐੱਸ. ਮਿੱਲ, ਜੂਡੀਥ ਬਟਲਰ ਆਦਿ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਬਾਰੇ ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੀ ਹੋਈ ਇਸਦੀ ਦਸ਼ਾ ਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਕਿਤਾਬ ਪਾਠਕ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਮੁੱਢਲੀ ਸਮਝ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕੇਦਂਰ ਕੇਵਲ ਨਾਰੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਨੁੱਖ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੋ਼ਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਨੂੰ ਘੋਖਣ ਦੀ ਚੰਗੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਲਿਖਦਿਆਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ-ਪੱਖੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਉਲਾਰ ਤੋਂ ਬਚਦਿਆਂ 'ਜੈਂਡਰ' ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਜਿਆਂ ਕਿਵੇਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਜੈਂਡਰ ਉਸਾਰੀ ਅਧੀਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਬਜੈਕਟ ਵਿੱਚ ਵੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਾਣ, ਸਮਝ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਪੁਨਰ-ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਤੇ ਨਵੇਂ ਸਿਰੀਂ ਸ਼ੇਪ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਪੁਰਖਵਾਦ ਤੇ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੋ ਮੁਖਧਾਰਾਈ ਅਧਿਐਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਹੋਰ ਸਮਕਾਲੀ ਪੱਛਮੀ ਜੈਡਂਰ ਅਧਾਰਿਤ ਅਧਿਐਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮਲਿੰਗੀ ਤੇ ਅਜਬ-ਗਜਬ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਪਰ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਜੈਡਂਰ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਅਤੇ ਖਿਲਾਰੇ ਬਾਰੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਹਾਲੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸਾਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਮਕਾਲੀ ਜੈਂਡਰ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਸਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਠ ਨਾਰੀਵਾਦ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸਤਿਆਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕਤਾ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੜ੍ਹਤ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸੁਝਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਅਲੋਚਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਉੱਪਰ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬੜੇ ਹੀ ਸਹਿਜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਾਰੀਵਾਦ ਨੂੰ ਔਰਤ ਤੇ ਮਰਦ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਖਮ ਤੇ ਸਰਲ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਕੇਵਲ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਇਹ ਔਰਤ ਤੇ ਮਰਦ ਸਾਂਝਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਰ ਇੱਕ ਉਸ ਇਨਸਾਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਜੋ ਖੁਦ ਨੂੰ, ਇਸ ਸਮਾਜ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚਲੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਆਖਰੀ ਹਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਔਰਤ-ਮਰਦ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਔਰਤ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਤ੍ਰਾਸਦਿਕ ਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਿਆ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮਰਦ ਹੋਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਜੈਂਡਰ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਕਮੀ ਨੂੰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੱਡਾ ਘਾਟਾ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਤਾਬ ਕੇਵਲ ਬੂਵਆਰ, ਨਾਰੀਵਾਦ, ਅਲੋਚਨਾਂ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਹੀ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਉਸਾਰੂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਸੰਪਰਕ: 85560 30883
Comments
charanjeet
sahi likhya hai g, narivaad kewal aurtan da visha nahin balke gall tan manukhi shoshan de hai te isnu approach karn de wakho wakh tarike ho sakde ne
ਨਾਗਰਾ ਸਾਹਬ
ਇਹ ਆਪਣੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਵਖਰਾ ਉਪਰਾਲਾ ਏ.....ਏਹਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਏ ...
Jasvir Begampuri
Shiv piare second sex da hindi anuvaad parh riha haan..
sunny
bahut khoob veer g
Ravinder Singh
vadiaaaa
raajdeep gill
chnga yatan a.....looking towards to read it....
sukhjinder kaur
punstak nal rubru lai shukri. padhan di koshish karange
Baldev Haeussler
hor ki koi Punjabi aurt likhoo gi eh kus...aadiwaasia...
Gurnaib singh
bahut changa laga jroor pdage is book nu .....chapi kis vlo gei hai plz tell
davinder singh
it is published by lokgeet parkashan chandigarh
ਸਾਹਿਤ ਸਰੋਦ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ
- ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਪਾਸ਼-ਪਾਸ਼: ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ
- ਕੰਢੀ ਦਾ ਜੰਮਿਆ-ਜਾਇਆ ਤੇ ਪਰਨਾਇਆ : ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ 2021 ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅਵਲੋਕਨ: ਪੁਸਤਕ ਸੰਦਰਭ
- ਸਈਦ ਅਖਤਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ
- ਪੰਜਾਬੀ ਜੁਬਾਨ ਦਾ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਇਰ ਐਸ ਐਸ ਮੀਸ਼ਾ - ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੱਤੂ
- ਪਾਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ -ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਉਜੜਤਾ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਦੋ ਗੱਲਾਂ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਮੀਰ
- ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ! –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ 'ਲਵ ਪੰਜਾਬ' –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਾਸਾਰ - ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਮੁੱਛ ਰੱਖੀ ਆ… - ਡਾ. ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਵੈਰ ਪੈ ਗਿਆ. . . -ਸੁਰਜੀਤ ਮਾਨ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਿਉਂ? - ਡਾ. ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ
- ਸਲੇਟੀ ਰੰਗੀ ਧੁੰਦ ਦਾ ਤਰਜ਼ਮਾਂ ‘ਕਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ’ - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਇਨਾਮ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪਾਸ਼: ਉਸਦਾ ਯੁੱਗ, ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ
- ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਵਰਗਾ ਹੈ ਹਰਮੇਸ਼ ਕੌਰ ਯੋਧੇ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪਿੱਤਰ-ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਦਮਨ : ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ - ਜੀਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਬਾਲ-ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆਤਮਿਕ ਸੇਧਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਾਲ ਲੇਖਕ ਮੰਗਲਦੀਪ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਹੇ ਭਗਵਾਨ ਪਲੀਜ਼! ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ! - ਰਚਨਾ ਯਾਦਵ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ ਦਾ ਨਾਵਲ: ਖਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ
- ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਕਲਾ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਘਾਲਣਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ -ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੰਦਰ ਸਾਲ 2014 - ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਫ਼ਿਲਮ ਕਲਾ ਅਤੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ -ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬੇਰੀ ਦਾ ਬੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਪੁੱਤਰ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੀਲੋਂ
- ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਐਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਣੀ: ਗੁਰਚਰਨ ਰਾਮਪੁਰੀ -ਚੰਦਰ ਮੋਹਨ
- ਪਿਆਰ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਕਵੀ : ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਹੈਦਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੂਨੀ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ - ਹਰਮੀਤ ਢਿੱਲੋਂ
- ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਭਾਸ਼ਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬਿਪਨ ਚੰਦਰਾ -ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ
- ਮੇ ਆਈ ਕਮ ਇਨ ਮੈਡਮ ? –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ’ -ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤਾ ਤੇ ਇਨਾਮ ਇਕਰਾਮ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਵਾਰਿਸ ਲੁਧਿਆਣਵੀ-ਅਕੀਲ ਰੂਬੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ: ਵਿਭਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰਪੇਖ ਵਿੱਚ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬਧਤਾ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੇਅਰ
- ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਤਰੱਕੀ-ਪਸੰਦ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ -ਪ੍ਰੋ. ਨਰਿੰਜਨ ਤਸਨੀਮ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਦੂਜੀ) - ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਪਹਿਲੀ)- ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਤੁਰ ਗਈ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਮਲਿਕਾ ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗਮ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਲਾਹੌਰ ਲਿਟਰੇਰੀ ਫ਼ੈਸਟੀਵਲ: ਚੰਦ ਤਾਸੁਰਾਤ - ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਹਾਇਕੂ : ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਆਮਦ -ਹਰਵਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸਮੇਂ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਵਤਨ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਂ ਸੁਨੇਹਾ
- ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ -ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਹੁਣ ਇਹ ਉਹ ਜ਼ੀਰਵੀ ਨਹੀਂ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਨਵਾਂ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਮਾਨੁਸ਼ੀ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ : ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ-ਸ਼ਗਨ -ਡਾ. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਨਾਵਲ ‘ਤੀਵੀਂਆਂ‘ ਵਿਚਲਾ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਨਵੇਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਬੋਧ ਦੀ ਲਿਖਾਇਕ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ਮਹਾਂ ਕੰਬਣੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਇਲ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਬਿੰਦਰੱਖੀਆ: ਤਿੜਕੇ ਘੜੇ ਦਾ ਪਾਣੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਤ, ਸਮਾਜ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਯੋਗਦਾਨ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਵਿਵਾਦਤ ਪੁਸਤਕਾਂ: ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਸੰਗ -ਸ਼ਬਦੀਸ਼
- ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ - ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਹਜ਼ਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ,ਮਿਟਤਾ ਨਹੀਂ ਨਿਸ਼ਾਂ ਮਗਰ – ਮਨਦੀਪ
- ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਅੱਡਾ-ਖੱਡਾ The game of life ਬਾਰੇ - ਪਰਮਜੀਤ ਕੱਟੂ
- ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬੇਰੁਖੀ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ -ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨੁਸਖ਼ਾ -ਲੂ ਸ਼ੁਨ
- ਜੂਨ ਦੇ ਗ਼ਦਰੀ ਸ਼ਹੀਦ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨੇਮਾ :ਇੱਕ ਪਿਛਲਝਾਤ -ਕੁਲਵਿੰਦਰ
- ਮਹਿਦੀ ਹਸਨ : ਅਬ ਕੇ ਹਮ ਬਿਛੜੇ ਤੋ ਕਭੀ ਖ਼ੁਆਬੋਂ. . . - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਗੈਬਰੀਅਲ ਗਾਰਸ਼ੀਆ ਮਾਰਕੇਜ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ - ਤਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਬਿਲਕੁਲ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਏਥੇ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਲੇਖਾ ਮੰਗਦੇ… -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਕਵਿਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੈ ਪਰ “ਕਵਿਤਾ” ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਹੀ - ਇਕਬਾਲ
- ਸਟੇਟ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਕਰਾਰਾ ਥੱਪੜ ਫ਼ਿਲਮ “ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ” - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫਤਿਹ
- 'ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ' ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ - ਸੁਰਜੀਤ ਗੱਗ
- ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਛਾਣ, ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਹੋਣੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਠਾਉਂਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਬੂਵਆਰ ਦਾ ਨਾਰੀਵਾਦ' - ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਛੇੜੋ-ਛੇੜੋ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਕਰੋ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਹੱਲਾ-ਗੁੱਲਾ - ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ
- ਅਮਿਤੋਜ : ਗੁਆਚੀ ਪੁਸ਼ਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ: ਇੱਕ ਸੀ ਫ਼ਰਖ਼ੰਦਾ ਲੋਧੀ -ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਸ਼ਟ` (ਡਾ.)
- ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ‘ਇੱਕ ਪਾਸ਼ ਇਹ ਵੀ’ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਬੇਬਾਕ ਤੇ ਫ਼ੱਕਰ ਲੇਖਕ ਸੀ `ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾ` -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਰਾਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਆਤੂ ਖੋਜੀ: ਅੰਬਰ ਲੱਭ ਲਏ ਨਵੇਂ ਨਿਸ਼ਾਨਿਆਂ ਨੇ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਦਾ ਵਾਰਸ : ਸਾਈਂ ਜ਼ਹੂਰ ਅਹਿਮਦ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ
- ‘ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਾਗਰ’ ਮੇਰੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪੁਸਤਕ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਗੱਲ ਸੁਣ ਆਥਣੇ ਨੀ ... –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਬਾਬਾ ਜੀ ਸੁਣਦੇ ਪਏ ਹੋ... - ਯੁੱਧਵੀਰ ਸਿੰਘ ਆਸਟਰੇਲੀਆ
- ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
Rupinder Kaur
main book padhi hai. . . sachmuch kamaal di hai. . . .