Fri, 19 April 2024
Your Visitor Number :- 6983965
ਮੇਰੀ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਫੇਰੀ: ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ
Posted on:- 17-01-2015
ਰਵਿਊਕਾਰ -ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ ਯੂ. ਕੇ.
ਚਰਨਜੀਤ ਪੰਨੂ ਇਕ ਹੰਢਿਆ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰੋੜ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਲਗਭਗ ਹਰ ਵਿਧਾ ਵਿਚ ਕਲਮ ਅਜ਼ਮਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ, ਗ਼ਜ਼ਲ, ਗੀਤ, ਕਹਾਣੀ, ਲੇਖ, ਨਾਵਲ ਤੇ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਆਦਿ ਸਭ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਸਫ਼ਰਨਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਠਕ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾਲ ਪੜਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਣਦੇਖੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਭਰਪੂਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ ਦੇਖੀਆਂ ਵੀ ਹੋਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਚਲਾਵੀਂਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਉਹ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪਾਠਕ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰੇ। ਚਰਨਜੀਤ ਪੰਨੂ ਦੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਭਰਪੂਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ।
ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਸਾਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਾਉਂਦੀ ਸਗੋਂ ਸਮੁੱਚੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਵੇਂ 1492 ਈ: ਵਿਚ ਕੋਲੰਬਸ ਇੰਡੀਆ ਲੱਭਦਾ ਲੱਭਦਾ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾ ਪੁੱਜਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਨਾਂ ਦੇ ਦਿਤਾ। ਫਿਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਹੋਰ ਯੂਰਪੀਅਨ ਮੁਲਕ ਵੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਨੇ ਤਾਂ ਜਾ ਕੇ ਪੈਰ ਹੀ ਜਮਾ ਲਏ। ਸੰਨ 1700 ਈ: ਤੱਕ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਬਾਹਰੋਂ ਜਾ ਕੇ ਵੱਸਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤੇਰਾਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵੱਸ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਸਟੇਟਾਂ ਬਣੀਆਂ। ਫਿਰ ਹੋਰ ਸਟੇਟਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਯੂ. ਐੱਸ. ਏ. ਬਣਦਾ ਗਿਆ।
ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫੈਲਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਅਮਰੀਕੀ ਕਦੇ ਅਲਾਸਕਾ ਖ਼ਰੀਦ ਲੈਂਦੇ, ਕਦੇ ਟੈਕਸਸ ਤੇ ਕਦੇ ਮੈਕਸੀਕੋ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦਾ ਇਲਾਕਾ। ਪੰਨੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਬਣਤਰ ਤਕ ਵੀ ਫੈਲਾ ਦਿਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਤੋਂ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾ ਕੇ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਕਿਵੇਂ ਸਿਵਲ-ਵਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਵਾਈ ਜਿਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਫ਼ਰੀਕਣ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਵੇ। ਲੇਖਕ ਪਹਿਲਾਂ ਪੂਰੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਵਾਸਿ਼ੰਗਟਨ ਡੀ. ਸੀ. ਵੱਲ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਸਿ਼ੰਗਟਨ ਡੀ. ਸੀ. ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਸੀਅਤਾਂ, ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਕੌਮੀ ਸਮਾਰਕ, ਸੈਰਗਾਹਾਂ, ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਮਾਹੌਲ, ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਮੈਟਰੋਪੋਲੀਟਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀਆਂ, ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਕਲਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ, ਮੈਟਰੋ, ਟਰੈਫਿਕ-ਨਿਯਮਾਂ, ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਮੌਸਮ, ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ, ਜਨ-ਗਣਨਾ ਤੇ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਅੰਕੜੇ ਦੇ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵਾਸਿ਼ੰਗਟਨ ਦੇ ਝੰਡੇ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕੌਮੀ ਝੰਡੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।
ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਭਰ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਮਾਰਕਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਾਸਿ਼ੰਗਟਨ ਡੀ. ਸੀ. ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਜਿ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦਾ ਵੀ ਜਿ਼ਕਰ ਹੈ। ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀ ਜੀਵਨੀ ਵੀ ਦਿਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ ਦੇ ਜਿ਼ਕਰ ਬਿਨਾਂ ਤਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਹੁਤ ਅਧੂਰਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਡਾ. ਮਾਰਟਨ ਲੂਥਰ ਕਿੰਗ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਕਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿਵਾਉਣ ਵਿਚ ਡਾ. ਮਾਰਟਨ ਲੂਥਰ ਕਿੰਗ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਵੀ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਹੈ। ਡਾ. ਮਾਰਟਨ ਲੂਥਰ ਕਿੰਗ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਖੂਬ ਜਾਣੂ ਕਰਾਇਆ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਉੱਘੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ਗਾਹ ਤੇ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਬਣਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਦੇ ਕਮਰਿਆਂ ਤੱਕ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਵੇਰਵਾ ਦਿਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਭਵਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਬਾਰੇ ਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਵੇਰਵੇ ਦਿਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਹੋਏ ਮੈਟੀਰੀਅਲ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਲੇਖਕ ਇਸ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਵਿਚ ਮੁਫ਼ਤ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਭਵਨ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਭਾਗਾਂ, ਕੰਧਾਂ ਉੱਪਰ ਲੱਗੇ ਚਿੱਤਰਾਂ, ਇਸ ਅੰਦਰਲੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਕਿਵੇਂ ਪਿਆ, ਵਰਗੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਹੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਤਫ਼ਸੀਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਬਾਰੇ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਾਫੀ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਨੁਪਾਤ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਕੀ ਕਿ ਲੇਖਕ ਨੇ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਦਾ, ਵਾਸਿ਼ੰਗਟਨ ਡੀ. ਸੀ. ਦਾ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਪਹਿਲੂ ਛੱਡਿਆ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਇਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਲੇਖਕ ਲਿਖਦਾ ਹੈ,
“ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਬੜਾ ਪਿਆਰਾ ਪਿਆਰਾ ਮਿੱਠਾ ਜ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਲੱਗੇ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਰਾ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਪੀੜ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਵੀ ਸੌਰੀ ਆਖਦੇ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ।”
ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਆਵੰਦ ਬਾਰੇ ਇਕ ਪੂਰਾ ਚੈਪਟਰ ਹੈ। ਇਹ ਚੈਪਟਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵੱਸਣ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ-ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਇਹ ਅੱਜ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੈਪਟਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਨਜਾਇਜ਼ ਫ਼ਾਇਦੇ ਉਠਾਉਣ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਲੇਖਕ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਛੋਹਿਆ ਹੈ ਇਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਪਹਿਲੂ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦਾ ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਜਿ਼ਕਰ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਹੋਣੀ ਹੀ ਹੋਈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਜ਼ਰਾ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੈਟਲਰਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਸਥਾਰ ਦਿਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਇਹ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਲੇਖਕ ਦੇ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਂ ਸਬੱਬ, ਤਿਆਰੀਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਹਵਾਈ ਸਫ਼ਰ, ਵਾਸਿ਼ੰਗਟਨ ਵਿਚ ਵੱਸਦੇ ਦੋਸਤ-ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣੀ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਰੋਚਿਕ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਵਾਪਸੀ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਹਵਾਈ ਸਫ਼ਰ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਝਾਤ ਵੀ ਪੁਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਵਾਸਿ਼ੰਗਟਨ ਪੁੱਜ ਕੇ ਉਸ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਖੂਬ ਸੈਰ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸਾਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਪੜ੍ਹਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਪਾਠਕ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਪਾਈਆਂ ਹਨ। ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ ਲੇਖਕ ਕੁੱਝ ਚੇਤੇ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਭੂਤਕਾਲ ਵਲ ਵੀ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਲੜ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਚਨੁਕਰੀਆਂ ਪਰੌਂਠੀਆਂ ਦੀ।
ਚਰਨਜੀਤ ਪੰਨੂ ਦੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ-ਯੋਗ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਂਭਣ-ਯੋਗ ਵੀ ਹੈ। ਏਨੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਆਮ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਦੀ ਨਹੀਂ ਲੰਘੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਇਕ ਗੱਲ ਸ਼ਾਇਦ ਕੁੱਝ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਵੇ। ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਂਈਂ ਲੇਖਕ ਓਨਾ ਹਾਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਜਿੰਨਾ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ‘ਦਿਸ ਰਹੇ’ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਉਹ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਹੋਰਨਾਂ ਸਫਰਨਾਮਾਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਅਲੱਗ ਵਿਧੀ ਵਰਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਵਾ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਤੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਥਾਂਈਂ ਕਈ ਵੇਰਾਂ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀ-ਰਸ ਦੀ ਘਾਟ ਰੜਕਣ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਉਹੀ ਭਾਗ ਬਹੁਤੇ ਅਹਿਮ ਹਨ।
ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਨੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਉਦਮ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਹਿਤ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਾਬਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਮੇਰਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ।
{ਸੰਗਮ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਪਟਿਆਲਾ ਵੱਲੋਂ ਛਾਪੀ ਇਸ ਸੁੰਦਰ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਕੀਮਤ ਸੋਲਾਂ ਡਾਲਰ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਲੇਖਕ ਜਾਂ ਛਾਪਕ ਕੋਲੋਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ}
ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਭਰ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਮਾਰਕਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਾਸਿ਼ੰਗਟਨ ਡੀ. ਸੀ. ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਜਿ਼ਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦਾ ਵੀ ਜਿ਼ਕਰ ਹੈ। ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀ ਜੀਵਨੀ ਵੀ ਦਿਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ ਦੇ ਜਿ਼ਕਰ ਬਿਨਾਂ ਤਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਹੁਤ ਅਧੂਰਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਡਾ. ਮਾਰਟਨ ਲੂਥਰ ਕਿੰਗ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਕਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿਵਾਉਣ ਵਿਚ ਡਾ. ਮਾਰਟਨ ਲੂਥਰ ਕਿੰਗ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਵੀ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਹੈ। ਡਾ. ਮਾਰਟਨ ਲੂਥਰ ਕਿੰਗ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਖੂਬ ਜਾਣੂ ਕਰਾਇਆ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਉੱਘੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ਗਾਹ ਤੇ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਬਣਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਦੇ ਕਮਰਿਆਂ ਤੱਕ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਵੇਰਵਾ ਦਿਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਭਵਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਬਾਰੇ ਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਵੇਰਵੇ ਦਿਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਹੋਏ ਮੈਟੀਰੀਅਲ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਲੇਖਕ ਇਸ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਵਿਚ ਮੁਫ਼ਤ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਭਵਨ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਭਾਗਾਂ, ਕੰਧਾਂ ਉੱਪਰ ਲੱਗੇ ਚਿੱਤਰਾਂ, ਇਸ ਅੰਦਰਲੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਕਿਵੇਂ ਪਿਆ, ਵਰਗੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਹੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਤਫ਼ਸੀਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਬਾਰੇ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਾਫੀ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਨੁਪਾਤ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਕੀ ਕਿ ਲੇਖਕ ਨੇ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਦਾ, ਵਾਸਿ਼ੰਗਟਨ ਡੀ. ਸੀ. ਦਾ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਪਹਿਲੂ ਛੱਡਿਆ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਇਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਲੇਖਕ ਲਿਖਦਾ ਹੈ,
“ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਬੜਾ ਪਿਆਰਾ ਪਿਆਰਾ ਮਿੱਠਾ ਜ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਲੱਗੇ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਰਾ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਪੀੜ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਵੀ ਸੌਰੀ ਆਖਦੇ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ।”
ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਆਵੰਦ ਬਾਰੇ ਇਕ ਪੂਰਾ ਚੈਪਟਰ ਹੈ। ਇਹ ਚੈਪਟਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵੱਸਣ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ-ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਇਹ ਅੱਜ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੈਪਟਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਨਜਾਇਜ਼ ਫ਼ਾਇਦੇ ਉਠਾਉਣ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਲੇਖਕ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਛੋਹਿਆ ਹੈ ਇਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਪਹਿਲੂ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦਾ ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਜਿ਼ਕਰ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਹੋਣੀ ਹੀ ਹੋਈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਜ਼ਰਾ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੈਟਲਰਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਸਥਾਰ ਦਿਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਇਹ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਲੇਖਕ ਦੇ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਂ ਸਬੱਬ, ਤਿਆਰੀਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਹਵਾਈ ਸਫ਼ਰ, ਵਾਸਿ਼ੰਗਟਨ ਵਿਚ ਵੱਸਦੇ ਦੋਸਤ-ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣੀ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਰੋਚਿਕ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਵਾਪਸੀ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਹਵਾਈ ਸਫ਼ਰ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਝਾਤ ਵੀ ਪੁਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਵਾਸਿ਼ੰਗਟਨ ਪੁੱਜ ਕੇ ਉਸ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਖੂਬ ਸੈਰ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸਾਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਪੜ੍ਹਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਪਾਠਕ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਪਾਈਆਂ ਹਨ। ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ ਲੇਖਕ ਕੁੱਝ ਚੇਤੇ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਭੂਤਕਾਲ ਵਲ ਵੀ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਲੜ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਚਨੁਕਰੀਆਂ ਪਰੌਂਠੀਆਂ ਦੀ।
ਚਰਨਜੀਤ ਪੰਨੂ ਦੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ-ਯੋਗ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਂਭਣ-ਯੋਗ ਵੀ ਹੈ। ਏਨੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਆਮ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਦੀ ਨਹੀਂ ਲੰਘੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਇਕ ਗੱਲ ਸ਼ਾਇਦ ਕੁੱਝ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਵੇ। ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਂਈਂ ਲੇਖਕ ਓਨਾ ਹਾਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਜਿੰਨਾ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ‘ਦਿਸ ਰਹੇ’ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਉਹ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਹੋਰਨਾਂ ਸਫਰਨਾਮਾਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਅਲੱਗ ਵਿਧੀ ਵਰਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਵਾ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਤੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਥਾਂਈਂ ਕਈ ਵੇਰਾਂ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀ-ਰਸ ਦੀ ਘਾਟ ਰੜਕਣ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਉਹੀ ਭਾਗ ਬਹੁਤੇ ਅਹਿਮ ਹਨ।
ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਨੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਉਦਮ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਹਿਤ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਾਬਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਮੇਰਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ।
{ਸੰਗਮ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਪਟਿਆਲਾ ਵੱਲੋਂ ਛਾਪੀ ਇਸ ਸੁੰਦਰ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਕੀਮਤ ਸੋਲਾਂ ਡਾਲਰ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਲੇਖਕ ਜਾਂ ਛਾਪਕ ਕੋਲੋਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ}
Comments
ਕਿਤਾਬਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ : ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਫ਼ਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜੀਵਨੀ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
- ਅਨੁਵਾਦ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਿਆਂ -ਡਾ. ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ
- ਉੱਨੀ ਸੌ ਚੁਰਾਸੀ: ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਲੇਖ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ
- ਜਾਗਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਵਾਲੀ ਕਲਮ ਦੀ ਘਾਲਣਾ: ''ਗੁਜਰਾਤ ਫ਼ਾਈਲਾਂ''-ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਬਾਕ ਚਿਤਰਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਸੁਧਾ ਸ਼ਰਮਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਤੌਜ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ - ਪ੍ਰੋ. ਐੱਚ ਐੱਸ. ਡਿੰਪਲ
- ਧੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ
- ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ - ਵਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰੰਧਾਵਾ
- ਘੁਮੱਕੜ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਅਣਗਿਣਤ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ –ਸ਼ਾਇਦ ਰੰਮੀ ਮੰਨ ਜਾਏ
- ਚੌਮੁਖੀਆ ਇਬਾਰਤਾਂ : ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
- ਦਰਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ
- ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਗੀ ਨਿੱਘੀ ਕਲਮ: ਇਕਬਾਲ
- ਪੁਸਤਕ: ਉਚੇਰੀ ਸੋਚ ਚੰਗੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
- ਪੁਸਤਕ: ਸੂਰਜ ਦਾ ਹਲਫੀਆ ਬਿਆਨ
- ਕਰਮਯੋਗੀ ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਮਾਹਿਲਪੁਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਿੱਛੜ ਗਿਆ ਭਰਾਵੋ ਮੇਲਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਪਹਿਰਾਵਾ (ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਧਿਐਨ)
- ਪੁਸਤਕ: ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
- ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕੈਨਵੈਸ ’ਚ ਉੱਭਰੀਆਂ ਬਹੁ ਪਰਤਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ:ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਅਦਬੀ ਸੱਚ
- ਪੁਸਤਕ: ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ ਐੱਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਨੀ ਮਾਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੰਢੀ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ
- ਪੁਸਤਕ: ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
- ਲਕੀਰਾਂ ਦੇ ਆਰ ਪਾਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ
- ਡਾ. ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ-‘ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਪਲ’
- ਪ੍ਰਵਾਸ ਕੇਂਦਰਤ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਵਾਧਾ ਹੈ ਜਤਿੰਦਰ ਹਾਂਸ ਦਾ ਪਲੇਠਾ ਨਾਵਲ ‘ਬੱਸ ਅਜੇ ਏਨਾ ਹੀ’
- ਪੁਸਤਕ: 'ਓਥੇ'
- ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ-ਰੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੌਣ ਵਿਛਾਏ ਬਹਾਰ - ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਭੌਰੇ ਦੀਆਂ ਗੁੱਝੀਆਂ ਰਮਜਾਂ
- ਜੁਗਨੀ: ਬਲਰਾਜ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ
- ਲਾਲ ਝੰਡੇ ਹੇਠਲੇ ਦਲਿਤ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ: ਦਾ ਜਿਪਸੀ ਗਾਡੈਸ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਧਾਈਆਂ ਬੇਬੇ ਤੈਨੂੰ
- ਪੁਸਤਕ: ਝਾਂਜਰ ਛਣਕ ਪਈ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ (ਸਥਿਤੀ, ਸੇਧਾਂ ਅਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ)
- ਅੱਗ ਦੀ ਲਾਟ: ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਰਾਜਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰਦੀ ਕਿਤਾਬ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗੋਲਡਨ ਗੋਲ’ ਦੀ ਗਾਥਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਗ਼ੁਸਤਾਖ਼ ਹਵਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਔਰਤ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਨਾਰੀ ਪਰਿਪੇਖ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਗੂਠਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਤਰ ਨਾਦ
- ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ: ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ
- ਧਰਤੀ ਸਵਰਗ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ?
- ਮਜ਼ਦੂਰ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਔਰਤ ਵੀਰਾਂਗਣਾਂ
- ਲੋਕਪੱਖੀ ਤੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਾਹਿਤ ਘਰ-ਘਰ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਾਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਬਾਲ ਅਧਿਕਾਰ
- ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕਸਮ ਨਾਲ... ਝੂਠ ਨ੍ਹੀਂ ਬੋਲਦਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਟੁੱਟਦੇ ਤਾਰੇ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ
- ਮੇਰੀ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਫੇਰੀ: ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗਾਥਾ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ…’: ਕੁਝ ਵਿਚਾਰ
- ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਦੀ ਅਤੇ ਸਾਂਝਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਆਲ੍ਹਣਾ’
- ਪੁਸਤਕ: ਸੰਗੀਤਾਚਾਰੀਆ: ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਮਸਤਾਨੀ
- ਪ੍ਰਦੇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੂਹੇ-ਦੌੜ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਬੰਦ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀ’
- ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਰੰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਇੱਕ ਗੰਧਾਰੀ ਹੋਰ -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਬੋਧ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਖ਼ਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ - ਡਾ. ਮਿਨਾਕਸ਼ੀ ਰਾਠੌਰ
- ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸੁਪਨੇ ਸੱਚ ਹੋਣਗੇ’- ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਪੁਸਤਕ ਸਮੀਖਿਆ: "ਕਸਤੂਰੀ"
- ਵਿੱਦਿਆ ਤੇ ਵਿਦਿਅਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪ੍ਰਤੀ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਪੜ੍ਹਣਯੋਗ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਗੁਰਮੀਤ ਸੁਖਪੁਰਾ
- ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ : ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ
- ਚੁੱਪ ਵਿੱਚੋਂ ਬੋਲਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਚੁੱਪ ਨਦੀ ਤੇ ਮੈਂ’
- ਗੁੰਬਦ: ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਦੇ ਅੰਤਰਮਨ ਦੀ ਰਮਜ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ -ਸੁਰਜੀਤ
- ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਉੱਚਾ ਬੁਰਜ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ
- ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਅੱਖ ਦਾ ਖ਼ਾਬ
- ਵੱਖਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਸੋਚ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਚੰਦਰਯਾਨ-ਤਿਸ਼ਕਿਨ’ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਹਿਟਲਰ ਦੀ ਵਾਪਸੀ { Timur Vermes ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ He’s back} -ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- ਕਿੱਸਾਕਾਵਿ `ਚ ਵਿੱਲਖਣ ਛਾਪ: ਕਿੱਸਾ ਬਾਗ਼ੀ ਸੁਭਾਸ਼ (ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ) -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਵਾਦਤ ਨਾਵਲ ‘ਦਾ ਵਿੰਚੀ ਕੋਡ’ - ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- 'ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ' ਅਨੂਠੀ ਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਵਾਰਤਕ -ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੱਟੂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ : ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਾਵਿ (ਪਾਸ਼, ਉਦਾਸੀ, ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਅਤੇ ਨੇਰੂਦਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ’ਚ) -ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ
- ਬੇਹਤਰੀਨ ਨਾਵਲ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ : The Shadow of the Wind
- ਮੌਲਿਕ ਕਾਵਿ-ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਸਿਰਜਕ : ਜਗਤਾਰ ਸਾਲਮ
- ਨਾਵਲ ‘ਅਣਪਛਾਤੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਪਾਂਧੀ’ ’ਤੇ ਇੱਕ ਪੇਤਲੀ ਜੇਹੀ ਝਾਤ